Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

 
 
 

---

14 
2-BOB. MINERALLAR 
 
Tayanch so`z va iboralar:
mineral, kvarts, dala shpati, slyuda, 
kal’tsit, mineralogiya, kristallarining geometrik shakli, minerallarning 
asosiy fizik xossalari, minerallarning qattiqligi, minerallarning zichligi, 
minerallarning birikkanligi, minerallarning sinishi, minerallarning 
yaltiroqligi. 
 
2.1-§. Minerallar haqida umumiy tushuncha 
Yer qobig‘ida, gidrosferada, atmosferada bo‘lib turadigan xilma-xil 
fizik-kimyoviy jarayonlar tufayli vujudga kelgan tabiiy kimyoviy 
birikmalar yoki sof elementlar minerallar deb ataladi. Minerallar tabiatda 
qattiq, suyuq va gaz holatda uchraydi. Hozirgi davrga kelib tabiatda 
minerallarning 3000 dan ko‘proq turi mavjud. Lekin tabiatdagi tog‘ 
jinslari tarkibida hamma minerallar ham uchrayvyermaydi. Tog‘ jinslari 
tarkibiga kiruvchi minerallarni jins tashkil etuvchi minerallar deb ataladi. 
Tabiatda ko‘pchilik minerallar litosferada tarqalgan qattiq tog‘ jinslarini 
tashkil qiladi. Kvarts, dala shpati, slyuda, kal’tsit, shular jumlasidandir. 
Suv, neft va tabiatda juda ko‘p uchraydigan sof simob kabi tabiiy suyuq 
moddalar ham minerallar qatoriga kiradi. Nihoyat vulqon sodir 
bo‘ladigan xududlarda yerning yoriqlaridan chiqadigan tabiiy gazlar, 
masalan, karbonat angidrid, sul’fat angidrid va boshqalarni ham mineral 
deb atash mumkin. 
Tog‘ jinsi hosil qiluvchi minerallarni paydo bo‘lishi, belgilarini, 
tarkib va xossalarini bilmasdan turib, tog‘ jinslarini o‘rganib bo‘lmaydi. 
2.2-§. Minerallarning kristall tuzilishi 
Minerallarni o‘rganish bilan mineralogiya fani shug‘ullanadi, 
kristall va kristalli birikmalarni-kristallografiya fani asosida o‘rganilib, 
kristallarning simmetriyasi, shakli va tuzilishi geometriyasi bilan 
shug‘ullanadi. Qattiq minerallar tabiatda kristall moddalar ko‘rinishida, 
nomuntazam, donador, ko‘p yoqli shakllarda, yohud yaxlit ko‘rinishda 
uchraydi. Kamdan - kam hollarda esa minerallar amorf holida uchrab, 
shaklsiz massalarni hosil qiladi. Kristall ko‘rinishdagi moddalarning 
(minerallarning) asosiy xususiyati, ular tarkibidagi atom va ionlarning 

---

15 
qat’iy guruhlar bo‘yicha fazoda joylashib, kristall to‘rlarni hosil qiladi. 
Geometrik kristall to‘r, bir-biri bilan zich bog‘langan ko‘p yoqlilar 
(kublar, oktaedrlar, parallelopipedlar, romblar) dan iborat bo‘lib, ularning 
uchlari, markazlari yoki tomonlarining o‘rta qismida aniq masofada 
atomlar (ionlar) joylashgan bo‘ladi. Kristall to‘rining tuzilishidan 
minerallar kristallarining geometrik shakli kelib chiqadi. Masalan: osh 
tuzi (galit)-kub shaklida, tog‘ xrustali-prizma shaklida (2.1-rasm).
Kristallarda yoqlari, qirralari va uchlari bo‘ladi (2.2-rasm). 
A *Na * Cl B 
D 
2.1 – rasm. Ayrim minerallarning kristall turlari. A – osh tuzi, B – olmos, D - 
grafit
Kristallarda o’qlari, qirralari va uchlari
soni hamma kristallarda turlicha bo‘ladi. 
Kristallarda simmetriya o‘qlari bo‘lib, uni 
o‘q bo‘yicha aylantirilganda, qirralarini bir-
biriga mos tushishidir.
Masalan, 6 qirrali muntazam prizmani 
o‘z o‘qi atrofida 60
0
ga aylantirilsa uning 
qirralari, o’qlari va uchlari dastlabki
holatiga mos tushadi. Demak, bu kristall simmetrik tuzilgandir. 
Simmetriya 
tekisligi 
esa 
kristallarning teng ikkiga bo‘luvchi 
xayoliy tekislik bilan ifodalanib, R-
harfi bilan belgilanadi va nihoyat 
simmetriya markazi bo‘lib, kristall 
ichidagi nuqta bilan belgilanib, -
to‘rning 
cheklangan 
elementlari 
(parallel qirralar, uchlar) dan baravar 

---

16 
uzoqlikda joylashgan bo‘ladi (2.3 -rasm).
O‘q tekisliklari va simmetriya markazlari simmetriya elementi deb 
ataladi. Kristallarda simmetriyaning 32 xil ko‘rinishi bo‘lib, 7 guruhga 
yoki kristallografik singoniyalarga ajraladi. Ular triklinik, monoklinik, 
rombik, trigonal, tetrogonal, gegsogonal, kub singoniyalardir. Ular 
murakkablik jihatidan quyi, o‘rta va yuqori singoniyalarga bo‘linadi. Bu 
singoniyalarga kiruvchi minerallar kristallarida yoqlar, tekislik, markaz 
va o‘qlar soni ifodalangan va bir mineral ikkinchisidan shu bilan farq 
qiladi.