10
deyiladi. Le-Dyuk hisobiga ko‘ra, bu qatlamda quyidagi miqdorda gazlar
hosil bo‘ladi (massa jihatidan): -azot (N)-75,5%, kislorod (O)-23,3%,
inyert va boshqa gazlar-1,3%. Yuqorida 70 km dan yuqorirokda kislorod
bo‘lmaydi, bu qatlam sof azot qatlamidir. Uning qalinligi 110 km gacha
boradi, o‘sha joydan boshlab geliy qatlami boshlanadi va u 220 km gacha
boradi, undan yuqoriroqda esa vodorod qatlami boshlanadi.
Ikkinchi qatlam-suv qobig‘i-gidrosfera bo‘lib, u suv havzalaridir.
Gidrosferaning umumiy hajmi 1370,3 mln. km
3
. Asosiy suv hajmi 98%,
okean va dengiz suvlariga to‘g‘ri keladi. Yer yuzasining 70,8% suv, 20,2
% ni quruqlik tashkil etadi. Xozirgi vaqtda Atlantika okeaniing o‘rtacha
chuqurligi 3,32 km ga teng, Hind okeanining o‘rtacha chuqurligi-3,89
km va Tinch okeanining o‘rtacha chuqurligi-4,03 km deb qabul qilingan.
Ammo Tinch okeanining eng chuqur joyi-11 km dan ortiqdir.
Gidrosferaning asosiy kimyoviy tarkibi quyidagichadir: Kislorod
(O)-85% , vodorod (N)-10,7%, xlor (Cl)-0-2,0%, natriy (Na)-1,0%.
Yerning qattiq
qismi litosfera deb atalib, ba’zan uni yer po‘stlog‘i
deb atashadi. Litosfera yerning qattiq qobig‘i bo‘lib, planetamizning sial
va sima xududlarini o‘z ichiga oladi. Litosfera yuzasidagi notekisliklar
uning rel’efini tashkil qiladi, okean cho‘kmalari va matyeriklar massalari
litosfera rel’efining asosiy elementlaridir. SHokal’skiy hisoblariga ko‘ra,
quruqlikning dengiz sathidan balandligi 900 m tashkil qiladi.
Litosferaaning kimyoviy tarkibini o‘rganish sohasidagi barcha ishlar
A.P.Vinogradovning 1950 yilda qilgan hisobiga ko‘ra 16 km chuqurlik
uchungina olib borilmoqda. Bunda litosferadagi
minerallar tarkibida
kislorod-46,8%, natriy-2,6%, kremniy- 27,3%, kaliy-2,6%, alyuminiy-
8,7%, magniy-2,1%, temir-5,1%, kal’tsiy-3,6% ekanligi aniqlandi.
Matyeriklarning sathida pastliklar va balandliklar, yassi tog‘lar, tog‘
tizmalari, tog‘lar, tepaliklar bor. Litosferada 3 xil qatlam joylashgan. Eng
ustki qatlam cho‘kindi jinslar, o‘rtada granit va eng ostida bazal’t qatlami
joylashgandir.
CHo‘kindi jinslar qatlami-magmatik yo‘l bilan hosil bo‘lgan tog‘
jinslarining yemirilishi va qayta yotqizilishi mahsulotidir. Uning qalinligi-
quruqlikda 0 dan 10-15 km gacha, okeanda esa o‘rtacha 0,3-0,5 km,
ba’zan 1 km gacha boradi. Jinslarning o‘rtacha zichligi 1,8-2,5 g
sm
3
ga
teng.
11
Granit qatlami-quruqlikda uning qalinligi 30-40 km ga yetadi.
Okeanlarda esa bu qatlam bo‘lmasligi ham mumkin yoki bo‘lsada,
qirg‘oq oldi yerlarda 0,4-0,5 km ba’zan 1-2 km ga yetadi.
Bu qatlam
jinslari qumtuproq va alyuminiyga to‘yingan bo‘lib, granit, granodiorit,
gneys va boshqa magmatik va metamorfik tog‘ jinslari ko‘rinishida
uchraydi. Jinslarning o‘rtacha zichliklari 2,7 g
sm
3
ga teng.
Bazal’t qatlami. Bazal’t qatlamining quruqlikdagi qalinligi 30-35
km, okeanda esa 5-6 km ga teng. Uning zichligi 2,7-2,9 g
sm
3
gacha ortib
boradi. Tarkibida qumtuproq kamroq bo‘ladi. Bazal’t, gabbro kabi tog‘
jinslari ushbu turkumlardandir.
Yer qobig‘i, litosferaning o‘rtacha zichligi 2,7 g
sm
3
ga teng. Uni
tashkil etuvchi elementlardan asosiylari: kislorod, kremniy,
alyuminiy,
temir, kaliy, natriy, kal’tsiy, va magniydir. Yer ichiga kirib borgan sari
kislorod, kremniy, alyuminiy ishqorli metallar kamayib boradi, temir,
magniy va og‘ir metallar: jumladan, nikel’ miqdori oshib boradi.
Mantiya qismining jinslari tarkibida temir, magniy, xrom, kobal’tlar
bo‘ladi. Mantiya moddalarining tarkibi o‘ta asosliligi bilan ajralib turadi:
dunit, pyeridodit, zichliklari 3-3,3 g
sm
3
dan (yuqori mantiya) 5,9 g
sm
3
gacha (quyi mantiya).
Mantiya qismida yuqori bosim va harorat bo‘lib,
uni holati qattiq
moddaga yaqindir.
Yadro (o‘zak)-3500 km radiusda joylashgan. U ichki va tashqi
sferalarga bo‘linib, zichligi 9-11 g
sm
3
ga yaqin. Hozirda uning tarkibi
to‘g‘risida aniq fikr aytilmagan. Ba’zi bir taxminlarga ko‘ra,
yadro zich
joylashgan temir, nikel va boshqa og‘ir metallardan tashkil topgandir.
Uning harorati 2000-2500
0
S, bosimi esa 3,5 mln atmosfera bosimiga
yaqin deb taxmin qilinmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
