Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

Suv o‘tkazuvchanlik.
Tog‘ jinsining o‘zidan ma’lum miqdorda 
suvni o‘tkazish hususiyati uning suv o‘tkazuvchanligi deb ataladi. 
Gruntlarning bu xossasi, uning granulometrik tarkibiga, strukturasi, 
qalinligi va zichligiga bog‘liqdir. Gruntning granulometrik tarkibidagi 
zarrachalari, shuningdek struktura elementlari qanchalik yirik va g‘ovak 
bo‘lsa, gruntning suv o‘tkazuvchanligi shuncha yaxshi va aksincha, 
gruntning zarrachalari mayda va strukturasi zich bo‘lsa, suv 
o‘tkazuvchanligi past bo‘ladi. 
Kapillyarlik.
Suvni kapillyar naychalar orqali grunt qatlamlarining 
quyi qismidan, yuqori qismiga ko‘tarilishi - uning kapillyarlik (suvni 
ko‘tarish) xossasi deyiladi. 
Kapillyarlik gruntning eng muhim xossalaridan biridir. Gruntning 
bu xossasi, ya’ni kapillyar yo‘llardagi suv harakatining tezligi va 
balandligi gruntlarning granulometrik tarkibiga, strukturasi va 
qovushqoqligiga bog‘liqdir. 
Suv o‘tkazuvchanlik tog‘ jinslarining turiga bog‘liq holda quyidagi 
yo‘nalishda kamayib boradi; shag‘al 

qum

qumloq tuproq

soz 
tuproq 

gil. Gillardan tashkil topgan jinslarning suv o‘tkazuvchanligi, 
uning boshlang‘ich namligiga bog‘liq bo‘ladi. Quruq gilli jinslar avval 

---

143 
suvni o‘zidan yaxshi o‘tkazadi, so‘ngra suv o‘tkazuvchanligi keskin 
kamayadi. 
8.3-§. Gruntlarning mexanik xossalari 
Gruntlarning tashqi kuch ta’sirida hosil bo‘ladigan zo‘riqishlarga, 
yo‘l quyiladigan chegaraviy deformatsiyalardan oshib ketmasdan, 
bardosh berish qobiliyati uning mustahkamligi deb ataladi. Tashqi kuch 
ta’sirida - gruntlarda vujudga keladigan deformatsiyalar 2 xil ko‘rinishida 
bo‘ladi; birinchisi hajmiy deformatsiyalar bo‘lib, bunda grunt zarrachalari 
o‘zaro zichlashib, joylashadi va ikkinchisi siljish deformatsiyasi bo‘lib, 
zarralar joylashishi o‘zaro o‘zgaradi.
Deformatsiyalarga mos ravishda, 2-xil asosiy mexanik xossalar 
bo‘lib, bular gruntlarning yuk ko‘tarish qobiliyatini va siljishga bo‘lgan 
qarshiligini ko‘rsatadi. 

Siqiluvchanlik. Gillarning tashqi kuch ta’sirida siqilib, o‘z hajmini 
kichraytirish xossasi siqilish deb ataladi. Gilli gruntlar hajmining tashqi 
kuch ta’sirida kichrayishiga sabab, gruntlar tarkibidagi g‘ovaklar 
miqdorini kamayishidir. Tashqi kuch olingandan so‘ng, grunt skeletidagi 
elastik, ya’ni qaytar deformatsiyalar tufayli, dastlabki hajm qisman
tiklanishi mumkin.

---

144 
Eng ko‘p siqiluvchi gruntlar torflar bo‘lib, ular qatori gilli gruntlarni 
ham qo‘shsa bo‘ladi. Siqilish jarayonini o‘rganish bino va inshootlar 
qurilishida katta ahamiyatga egadir. 
Ko‘p sonli o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, jinsga ta’sir 
etgan xar qaysi bosimga mos ravishda namlik va g‘ovaklik to‘g‘ri keladi. 
G’ovaklik va bosim o‘zgarishlari bog‘liqligini ifodalovchi egri 
chiziq - kompression - egri chizig‘i deb ataladi (8.2-rasm).
Kompression egri chizig‘ini qurish uchun, ordinatalar o‘qiga 
g‘ovaklik koeffitsientini (

) ni, abtsissalar o‘qiga esa bosim (R) ni 
joylashtiramiz. Kompression egri chiziq, gruntlarni faqatgina bosim 
ostidagi siqilish haraktyerini ko‘rsatibgina qolmasdan, ana shu 
jarayondagi miqdoriy ko‘rsatgichlar - gruntlarning kompression 
haraktyerini aniqlovchi bo‘lib hisoblanadi. Gruntlarning kompression 
haraktyeristikalariga zichlanish yoki siqilish koeffitsienti, umumiy 
deformatsiya moduli Yer va nisbiy deformatsiya (

r
) lar kiradi. 

Siqilish koeffitsienti (a) ni aniqlash kompression egri chizig‘ini, 
ma’lum bir qismini to‘g‘ri chiziq bilan almashtirishga asoslangandir.
8.2 -rasmda R
1
va R
2
yuklarga mos keluvchi M
1
M
2
kesma to‘g‘ri keladi. 
Bu holda R
2
va R
1
kuchlarga mos keladigan uchburchakning M
1
M
2
to‘g‘ri chiziq bo‘yicha g‘ovaklik koeffitsienti o‘zgarishi quyidagiga teng 
bo‘ladi; 

e=e
1
-e
2
=a (R
2
-R
1
) (8.12) 

---

145 
1
2
2
1