Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

p
p
e
e
tg
A





(8.13) 
Siqilish koeffitsienti A kuchni 1 kg

sm
2
birlikka o‘zgarishiga mos 
keladigan g‘ovaklik koeffitsientini ko‘rsatadi. Siqiluvchanlik darajasiga 
qarab, zamin ostidagi qatlamlarning inshoot ta’siridan siqilishi yoki 
siqilmasligi aniqlash mumkin. 
Zichlanish 
koeffitsientiga 
ko‘ra 
gruntlar 
quyidagicha 
haraktyerlanadi.
8.3-jadval 
Zichlanish 
koeffitsienti 
Gruntning siqiluvchanlik 
darajalari 

0, 01 
Amalda siqilmaydi 
0,001 - 0,005 
Kam siqiladigan 
0,005 - 0, 01 
O‘rtacha siqiladigan 
0,01 - 0, 10 
Ko‘p siqiladigan 

0,10 
Kuchli siqiladigan 

Gruntlarning siqilishidagi ishqalanish va ishqalanish kuchi. 
Ishqalanish kuchi gruntlarga tashqi tik zo‘riqishlar ta’sir etganda 
gruntlarning zarrachalararo chegarasida hosil bo‘ladi. SHu sababli grunt 
zarralari jipslashgan sari, ishqalanish kuchlari ortib boraveradi. 
Gruntlarni, ayniqsa, gilli gruntlar namlanganda, ishqalanish kuchlari 
kamayadi. Ishqalanish kuchi zarrachalar orasidagi bog‘lanish kuchi (S), 
ichki ishqalanish koeffitsienti (f) va ichki ishqalanish burchagi (

) bilan 
haraktyerlanadi (8.5-rasm). 
Bog‘lanish kuchi S (MPa) gruntga ta’sir qilayotgan tik bosimning 
kattaligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bog‘lanish kuchi grunt zarrachalari 
orasidagi bog‘lanish darajasi va haraktyeriga bog‘liq bo‘ladi. 
Ishqalanish kuchi S, MPa, tik zo‘riqishning qandaydir qiymatigacha 
u bilan proportsional ravishda bog‘langan bo‘ladi. 
S= f (P) yoki S = Ptg

(8.14) 
bu yerda: S - ishqalanish kuchi; f - ichki ishqalanish koeffitsienti; 
P - og‘irlik kuchi; 
Ichki ishqalanish burchagi esa ishqalanish koeffitsienti bilan 
haraktyerlanadi. 

---

146 
P
tg
tg
P
S
f
и









;
P
C
-
; (8.15) 
Bunda suruvchi kuch S=Ptg

bo‘ladi. Bu tenglama Kulon 
qonunining matematik ifodasi bo‘lib, bunda suruvchi S kuch, og‘irlik 
kuchi R va normal N kuchga to‘g‘ri proportsionaldir. Qum uchun 
suruvchi kuch bilan og‘irlik kuchi orqali tuzilgan grafikdagi to‘g‘ri chiziq 
xuddi grafikda (8.4-rasm) ko‘rsatilgandek, koordinatalar boshidan o‘tadi. 
Lyoss va lyossimon tog‘ jinslari uchun Kulon qonuni quyidagicha 
yozilishi mumkin; 
S= Ptg

S; (8.16) 
bunda, S – bog‘lanish 
kuchi, MPa. 
Gilli jinslarning ichki 
ishqalanish 
burchagi 

, 
bog‘lanish kuchi S ni topish 
uchun, 
qumlar 
yopishqoqligini 
aniqlagandek bir - biriga 
o‘rnatilgan va ustki qismi 
suriluvchan 
tsilindr 
tekshirilayotgan jins bilan to‘ldirilib, siljituvchi asbobga o‘rnatiladi va 
unga vertikal kuch R, siljituvchi kuch S ta’sir ettirilib, siljishga qarshilik 
kuchi 

topiladi. Bu tajribani R
1
, R
2
, R
3
, R
p
- vertikal kuchlar ta’sirida bir 
necha marta takrorlash natijasida siljishga qarshi kuch 

1
, 

2
, 

3
,...

p
larni 
aniqlab, bular bilan vertikal kuchlar orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi 
grafik chiziladi (8.6-rasm).
Grafikdan ma’lumki, to‘g‘ri chiziq koordinata boshidan o‘tmay, bir 
oz yuqoridan boshlanib, ordinata o‘qini bir qismini kesib o‘tadi. Ana shu 
ordinata o‘qidagi kesmaga to‘g‘ri keluvchi kuch tog‘ jinsining zarralari 
orasidagi bog‘lanish kuchi deb ataladi va S bilan belgilanadi. 
Topilgan nuqtalarni koordinatalar boshi bilan tutashishidan hosil 
bo‘lgan 

1
, 

2
, 

3
– burchaklar ishqalanish burchaklari deb ataladi va bu 
uchburchakning tangensi - tg

- ishqalanish koeffitsienti deyiladi. 
Ayrim mutaxassislar jinslarning siljishga qarshiligini ularning 
ishqalanish burchagi va koeffitsienti bilan baholashni tavsiya etadilar. 

---

147 
Jinsning siljishga qarshiligini aniqlovchi ko‘rsatgichlar o‘zgaruvchan 
bo‘lib, jinsning turiga, mineralogik va granulometrik tarkibiga, namligiga, 
g‘ovakligiga va strukturasiga bog‘liqdir. Yumshoq, oquvchan gillarda 
ichki ishqalanish koeffitsienti 0,1 - 0,2 ga teng bo‘lishi mumkin. Ichki 
ishqalanish burchagi, 5
0
...10
0
dan ortmaydi. Ularning qiymati mos 
ravishda qattiq, yumshoq gillar uchun 0,4...0,5 va 15
0
...35
0
ga to‘g‘ri 
keladi. Gilli tog‘ jinslar bog‘lanish kuchining qiymati ko‘p hollarda 0,05 
dan - 0,15 MPa gacha bo‘ladi. 
Nazorat savollari: 
1. Gruntlar qanday turlarga bo‘linadi? 
2. Qoya gruntlari deb qanday tog‘ jinslariga aytiladi? 
3. Gruntlar qanday tarkibiy qismlardan iborat? 
4. Gruntlar tarkibida qanday turdagi suvlar va gazsimon 
to‘ldiruvchilar mavjud? 
5. Gruntning asosiy fizik ko‘rsatkichlariga nimalar kiradi? 
6. G’ovaklik va g‘ovaklik koeffitsienti haqida nimalarni bilasiz? 
7.Grunt zarrachalarining xajmiy zichligi haqida nimalarni bilasiz? 
8.Gruntning namlanish koeffitsienti va zichlanish koeffitsienti 
nima? 
9. Loyli gruntlarning yumshoqlik va xolat ko‘rsatkichlarini 
bilasizmi? 
10. Gruntlarning fizik ko‘rsatkichlari nima uchun o‘rganiladi?