Namangan muhandislik pedagogika instituti

 
16 –
 MАVZU
. INVESTITSIYaLAR VA INNOVATSIYАLARNING XO’JALIK 
FAOLIYАTI SAMARADORLIGI TA’SIRINING TAHLILI 
 
16.1. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi  ko’rsatkichlarining tizimi. 
16.2. Korxona moliyaviy faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari 
16.3. Korxona investitsion faoliyati samradorligining qiyosiy – tahliliy ko’rsatkichlari 
16.4. Investitsion va innovatsion loyihalar samaradorligining qiyosiy – tahliliy 
ko’rsatkichlari 
Tayanch iboralar: Iqtisodiy tahlil, bo’lajak foyda, samaradorlikning xususiy 
ko’rsatkichlari, moddiy xarajatlar, energiya resurslari, samaradorlik, ammortizatsiyadan 
foydalanish, mahsulotni sotishdan foyda, sof foyda, taqsimlanmagan foyda, mahsulotning 
rentabelligi, yakuniy moliyaviy natija, ilmiy-texnik tadbirlar. 
 
16.1. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi 
 
Korxona ishlab chiqarish , moliyaviy va investitsion faoliyati ko’rsatkichlar va yangiliklar 
va investitsion loyihalar samaradorligining iqtisodiy mazmuni bo’yicha ularga tegishli 
171

---

  
 
bo’lgan ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni iqtisodiy tahlil qilish maqsadida 
ko’rsatkichlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir : 
- 
korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi va xususiy 
ko’rsatkichlari; 
- 
korxona moliyaviy  faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari; 
- 
korxona investitsmon faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari. 
Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagilarni oladi: 
umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar: 
1) 
1 so’mli mahsulotlarga xarajatlar va ularni  pasaytirish foizi ; 
2) 
Mahsulot ishlab chiqarishga xarajatlarni nisbatan tejalishi; 
3) 
Qo’shimcha qiymat (shu jumladan amortizatsiya)va uni bazisli darajaga nisbatan, 
hammasi bo’lib va shu jumladan xarajatlarning nisbiy tejalishi hisobiga o’sishi; 
4) 
Daromad va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan 
mahsulot  moddiy va boshqa xarajatlarni tejarishi hisobiga o’sishi; 
5) 
Bo’lajak foyda va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan 
mahsulot  tannarxini pasayishi hisobiga o’sishi; 
6) 
Qo’shimcha qiymat va foydani mahsulot tannarxini pasayishi hisobiga bazisli 
darajaga nisbatan o’sishi darajasi.% da. 
Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi 
ko’rsatkichlarining xususiy ko’rsatkichlari : 
1) 
1 so’mli mahsulotga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi mahsulotni 
(material iste’mol qilishi va energiya iste’mol qilishi)va ularni pasayishi foizi; 
2) 
Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya sarflanishi qiymatiy aks 
ettirilishidagi nisbiy tejalishi; 
3) 
Foyda , qo’shimcha qiymatni va daromadni  mahsulotni material iste’mol qilishi va 
energiya iste’mol qilishini pasaytirish hisobiga o’sishi ; 
4) 
Foyda va qo’shimcha qiymatni mahsulotni material iste’mol qilishi va energiya 
iste’mol qilishini pasaytirish hisobi o’sishining ulushi , % da . 
Ish haqiga xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari: 
1)1 
so’mlik maxsulotga ish haqi xarajatlari , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga 
ajratmalar va ularni pasayishi foizi; 
2) ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni    nisbatan tejalishi;  
3) ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbiy tejalishi 
hisobiga foydani o’sishi; 
4)   qo’shimcha qiymatni bazisli darajaga nisbatan , shu jumladan ish haqiga , shu jumladan 
sotsial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni  nisbatan  tejalishi hisobiga o’sishi; 
5)  foyda va qo’shimcha qiymatni ish haqi , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarga 
xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishining ulushi , % da. 
Amortizatsiyadan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari: 
1) 
1 so’mlik mahsulot amortizatsiyasiga xarajatlar va ularni pasayishi foizi; 
2) 
Amortizatsiyani nisbatan tejalishi; 
3) 
Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbiy tejalishi xisobiga 
o’sishi; 
4) 
Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbatan tejalishi 
xisobiga o’sishining ulushi. 
Boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari: 
1) 
1 so’mlik  mahsulotga boshqa  xarajatlarni sarflanishi va ularni  pasaytirish foizi; 
2) 
mahsulot ishlab chiqarishga boshqa pul xarajatlarini  nisbatan tejalishi; 
172

---

  
 
3) 
foyda va qo’shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan  tejalishi hisobiga  
o’sishi;  
4) 
boshqa  pul xarajatlarini o’zgarishi  hisobiga  daromadni o’sishi; 
5) 
foyda va qo’shimcha  qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga  o’sishi 
ulushi, %da. 
 Mahsulot tannarxini  kalьkulyatsion  kesmada  iqtisodiy  tahlil qilishda mahsulot tannarxi 
xususiy ko’rsatkichlarini tasniflash kalьkulyatsiya moddalari bo’yicha keyinchalik 
majmuaviy kalьkulyatsion  moddalardan  mahsulot tannarxini shakllantiruvchi 
xarajatlarning  asosiy  elementlarini ajratish bilan  amalga oshiriladi. 
Ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligi tavsiya etilgan  umumlashtiruvchi 
ko’rsatkichlarining hozirgi vaqtda  qo’llanadigan  tegishli  ko’rsatkichlardan tubdan  farqi  
quyidagilardan iborat: 
-birinchi umumlashtiruvchi  ko’rsatkich korxonalar darajasida  ishlab chiqarish 
samaradorligini o’sish  sur’ati - ishlab chiqarish natijalarini o’sish sur’atlarini xarajatlarni 
o’sish sur’atlaridan o’zib ketishini  hisoblashga  imkon beradi; 
- umumlashtiruvchi  ko’rsatkichlar har bir  resursdan  alohida  foydalanish  samaradorligini  
ta’riflovchi  ko’rsatkichlar bilan  bevosita  aloqaga  ega. Bu iqtisodiy  tadqiqotlar 
(rejalashtirish, loyihalashtirish va  iqtisodiy  tahlil)da ishlab chiqarishda faolyait yurituvchi  
resurslardan biri  (mehnat, ishlab chiqarish fondlari va moddiy  resurslar)dan 
foydalanishning  samaradorligidagi o’zgarishlar umuman  ishlab chiqarishning iqtisodiy 
samaradorligini oshishiga  ta’sirini  belgilashga imkon beradi; 
- mahsulot ishlab chiqarish hajmini  umumiy  jarajatlar bilan  solishtirish  asosida  ishlab 
chiqarish samaradorligining  erishilgan  darajasi- haqiqiy yig’ma  xarajatlarni bu 
xarajatlarning ijtimoiy zarur darajasiga  mos kelishi darajasi haqida xulosaga kelish 
mumkin; 
- tannarxi  kamayishi hisobiga  qo’shimcha  qiymat  va foydani  o’sishi ishlab chiqarish va  
yakuniy  natijalarni  taqsimlash masalasi bo’yicha  muvofiqlashtirishga  imkon beradi; 
- xarajatlarni nisbatan tejalishi ko’rsatkichi innovatsiyalar  iqtisodiy samaradorligi 
ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish va  umumlashtiruvchi  va xususiy  ko’rsatkichlar 
guruhlari o’rtasidagi  o’zaro  aloqani  ta’minlash, ishlab chiqarish jarayoniga  yangidan jalb  
qilinayotgan  resurslardan foydalanishini kuchaytirishdagi o’zgarishlarni 
mumumlashtirilgan  bahosini  berishga  imkon  beradilar; 
- umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar jamlash va  iste’mol  fondlarini sarflashning 
samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradilar; texnik  qayta  
jihozlash va yangi  ish  joylarini  tashkil  qilishga  yo’antirilgan  kapital  kiritmalardan 
foydalanishni  ratsionalligi, hamda  xo’jalik  ichidagi  zaxiralarni harakatga  keltirish  
ustidan  nazorat  qilishni  ta’minlaydilar.