bo’lgan ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni iqtisodiy tahlil qilish maqsadida
ko’rsatkichlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir :
-
korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi va xususiy
ko’rsatkichlari;
-
korxona moliyaviy faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari;
-
korxona investitsmon faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari.
Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagilarni oladi:
umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar:
1)
1 so’mli mahsulotlarga xarajatlar
va ularni pasaytirish foizi ;
2)
Mahsulot ishlab chiqarishga xarajatlarni nisbatan tejalishi;
3)
Qo’shimcha qiymat (shu jumladan amortizatsiya)va uni bazisli darajaga nisbatan,
hammasi bo’lib va shu jumladan xarajatlarning nisbiy tejalishi hisobiga o’sishi;
4)
Daromad va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan
mahsulot moddiy va boshqa xarajatlarni tejarishi hisobiga o’sishi;
5)
Bo’lajak foyda va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan
mahsulot tannarxini pasayishi hisobiga o’sishi;
6)
Qo’shimcha qiymat va foydani mahsulot tannarxini pasayishi hisobiga bazisli
darajaga nisbatan o’sishi darajasi.% da.
Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi
ko’rsatkichlarining xususiy ko’rsatkichlari :
1)
1 so’mli mahsulotga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi mahsulotni
(material iste’mol qilishi va energiya iste’mol qilishi)va
ularni pasayishi foizi;
2)
Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya sarflanishi qiymatiy aks
ettirilishidagi nisbiy tejalishi;
3)
Foyda , qo’shimcha qiymatni va daromadni mahsulotni material iste’mol qilishi va
energiya iste’mol qilishini pasaytirish hisobiga o’sishi ;
4)
Foyda va qo’shimcha qiymatni mahsulotni material iste’mol qilishi va energiya
iste’mol qilishini pasaytirish hisobi o’sishining ulushi , % da .
Ish haqiga xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:
1)1
so’mlik maxsulotga ish haqi xarajatlari , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga
ajratmalar va ularni pasayishi foizi;
2)
ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbatan tejalishi;
3) ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbiy tejalishi
hisobiga foydani o’sishi;
4) qo’shimcha qiymatni bazisli darajaga nisbatan , shu jumladan ish haqiga , shu jumladan
sotsial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishi;
5) foyda va qo’shimcha qiymatni ish haqi , shu jumladan sotsial
zaruriyatlarga ajratmalarga
xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishining ulushi , % da.
Amortizatsiyadan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:
1)
1 so’mlik mahsulot amortizatsiyasiga xarajatlar va ularni pasayishi foizi;
2)
Amortizatsiyani nisbatan tejalishi;
3)
Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbiy tejalishi xisobiga
o’sishi;
4)
Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbatan tejalishi
xisobiga o’sishining ulushi.
Boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:
1)
1 so’mlik mahsulotga boshqa xarajatlarni sarflanishi va ularni pasaytirish foizi;
2)
mahsulot ishlab chiqarishga boshqa pul xarajatlarini nisbatan tejalishi;
172
3)
foyda va qo’shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga
o’sishi;
4)
boshqa pul xarajatlarini o’zgarishi hisobiga daromadni o’sishi;
5)
foyda va qo’shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishi
ulushi, %da.
Mahsulot tannarxini kalьkulyatsion kesmada iqtisodiy tahlil
qilishda mahsulot tannarxi
xususiy ko’rsatkichlarini tasniflash kalьkulyatsiya moddalari bo’yicha keyinchalik
majmuaviy kalьkulyatsion moddalardan mahsulot tannarxini shakllantiruvchi
xarajatlarning asosiy elementlarini ajratish bilan amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligi tavsiya etilgan umumlashtiruvchi
ko’rsatkichlarining hozirgi vaqtda qo’llanadigan tegishli ko’rsatkichlardan tubdan farqi
quyidagilardan iborat:
-birinchi umumlashtiruvchi ko’rsatkich korxonalar darajasida ishlab chiqarish
samaradorligini o’sish sur’ati - ishlab chiqarish natijalarini o’sish sur’atlarini xarajatlarni
o’sish sur’atlaridan o’zib ketishini hisoblashga
imkon beradi;
- umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar har bir resursdan alohida foydalanish samaradorligini
ta’riflovchi ko’rsatkichlar bilan bevosita aloqaga ega.
Bu iqtisodiy tadqiqotlar
(rejalashtirish, loyihalashtirish va iqtisodiy tahlil)da ishlab chiqarishda faolyait yurituvchi
resurslardan biri (mehnat, ishlab chiqarish fondlari va moddiy resurslar)dan
foydalanishning samaradorligidagi o’zgarishlar umuman ishlab chiqarishning iqtisodiy
samaradorligini oshishiga ta’sirini belgilashga imkon beradi;
- mahsulot ishlab chiqarish hajmini umumiy jarajatlar bilan solishtirish asosida ishlab
chiqarish samaradorligining erishilgan darajasi- haqiqiy yig’ma xarajatlarni bu
xarajatlarning ijtimoiy zarur darajasiga mos kelishi darajasi haqida xulosaga kelish
mumkin;
- tannarxi kamayishi hisobiga qo’shimcha qiymat va foydani o’sishi ishlab chiqarish va
yakuniy natijalarni taqsimlash masalasi bo’yicha muvofiqlashtirishga imkon beradi;
- xarajatlarni nisbatan tejalishi ko’rsatkichi innovatsiyalar iqtisodiy samaradorligi
ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish va umumlashtiruvchi va xususiy ko’rsatkichlar
guruhlari o’rtasidagi o’zaro aloqani ta’minlash, ishlab chiqarish jarayoniga yangidan jalb
qilinayotgan resurslardan foydalanishini kuchaytirishdagi o’zgarishlarni
mumumlashtirilgan bahosini berishga imkon beradilar;
- umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar jamlash va iste’mol fondlarini sarflashning
samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradilar; texnik qayta
jihozlash va yangi ish joylarini tashkil qilishga yo’antirilgan kapital kiritmalardan
foydalanishni
ratsionalligi, hamda xo’jalik ichidagi zaxiralarni harakatga keltirish
ustidan nazorat qilishni ta’minlaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
