Namangan muhandislik pedagogika instituti

16.3.  Korxona investitsion faoliyati samaradorligining qiyosiy – tahliliy 
ko’rsatkichlari 
 
Korxonalar investstion  faoliyati samaradorligini tahlil qilish va uning yangilik  kiritishlar 
va investitsion  loyihalarni  amalga  oshirish hisobiga  o’zgarishini belgilash uchun quyidagi 
ko’rsatkichlardan  foydalanish maqsadga muvofiq: 
1) korxona mulkining  daromadning umumiy  summasi bo’yicha  hisoblangan  umumiy 
rentabeliligi va uni  o’tgan  yilga nisbatan  o’sishi; 
2) o’z ichiga ishlab chiqarish  zaxiralarini oluvchi  oborotdan  tashqari  aktivlarni daromad 
bo’yicha  hisoblangan  umumiy rentabelliligi va uni htgan yilga nisbatan  o’sishi; 
3)  asosiy mablag’lar nomoddiy aktivlar va ishlab chiqarish zxiralarining  daromad bo’yicha  
hisoblangan  umumiy rentabelliligi; 
4) korxona mulkning  foydaning umumiy summasi  asosida  hisoblangan rentabelliligi, 
hamda  bu ko’rsatkichni o’tgan yilga  nisbatan o’sishi; 
5) korxona  mulkining  sof daromad bo’yicha  hisoblangan rentabelliligi va uni  o’tgan  
yilga nisbatan o’sishi; 
6) o’z ichiga ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi  oborotdan  tashqari aktivlarning 
rentabelliligi va uni o’tgan yilga nisbatan o’sishi; 
 7) asosiy mablag’lar, nomoddiy aktivlar va ishlab chiqarish zaxiralarining sof daromad  
bo’yicha  hisoblab  chiqilgan rentabelliligi va uni  o’tgan yilga nisbatan o’sishi; 
8) korxona  mulkining sof foyda  bo’yicha  hisoblangan  rentabeliligi hamda  bu 
ko’rsakichning o’tgan yilga nisbatan  o’sishi; 
9) o’z ichiga  ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi oborotdan  tashqari  aktivlarning sof 
foyda  bo’yicha  bo’yicha  hisoblangan rentabelliligi hamda  bu ko’rsatkichni o’tgan  yilga 
nisbatan  o’sishi; 
10) asosiy mablag’lar, nomoddiy aktivlar  va ishlab chiqarish zaxiralarining foy foyda 
bo’yicha hisoblangan rentebelliligi, hamda  bu ko’rsatkichni  o’tgan  yilga nisbatan  o’sishi; 
 11) jamg’arma, iste’mol  sotsial soha  fondlari, rezerv sarmoyalari  va dividendlarni  
to’lashga  yo’naltirilgan  foydaning  rentabelligi hamda bu ko’rsatkichni o’tgan yilga 
nisbatan  o’sishi; 
12) o’z  ichiga  ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi  oborotdan  tashqari  aktivlarning 
daromadning umumiy summasi  asosida hisoblab chiqilgan  o’zini o’zi qoplashi muddati va 
bu ko’rastkichni o’tgan yilga nisbatan  o’zgarishi; 
13) o’z  ichiga  ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi  oborotdan  tashqari  aktivlarning sof 
daromad  asosida  hisoblangan o’zini  o’zi  qoplashi  muddati  va bu  ko’rsatkichni o’tish 
yilga  nisbatan o’zgarishi; 
14)  asosiy  mablag’lar, nomoddiy aktivlar va ishlab chiqarish zaxiralarining 
daromadlarning umumiy summasi asosida  hisoblangan o’zini o’zi  qoplashi muddati  va bu  
ko’rsatkichni  o’tgan yilga nisbatan  o’zgarishi; 
15) asosiy mablag’lar, moddiy aktivlar va ishlab chiqarish zaxiralarni sof daromad asosida  
hisoblangan o’zini  o’zi  qoplashi  muddati va bu ko’rsatkichni o’tgan yilga  nisbatan  
o’zgarishi; 
175

---

  
 
16) asosiy mablag’lar, moddiy aktivlar va ishlab chiqarish zaxiralarni sof foyda asosida  
hisoblangan o’zini  o’zi  qoplashi  muddati va bu ko’rsatkichni o’tgan yilga  nisbatan  
o’zgarishi; 
17) ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning  1 so’miga to’g’ri  keluvchi  
uskunalarni saqlab turish va foydalanish  va ishlab chiqarish inshootlarini saqlab  turishga 
xarajatlar va bu ko’rsatkichni  o’tgan  yilga nisbatan  o’zgarishi. 
Sanab o’tilgan  ko’rsatkichlardan  ko’pchiligini hisoblash uslubiyoti  ma’lum, qiyinchiliklar  
keltirib  chiqarishi  kerak emas. Ammo bo’zi  bir ko’rsatkichlar bo’yicha  tushuntirishlar  
berish kerak. 
Yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarning korxona  investitsion  faoliyati 
samaradorligiga  ta’sirini tahlil qilish uchun  sanab  o’tilgan  ko’rsatkichlarning faqat bir  
qismidan  foydalanish tavsiya etiladi. Masalan,  agar investitsiyalar turli  yo’nalishdagi 
xarakterga  ega  bo’lsalar  va investitsion loyihalar, yanglik kiritishlarni  amalga  oshirishga, 
hamda qarz va bog’liq jamiyatlar, boshqa tashkilotlarga, 12 oydan ko’proq muddatda 
tashkilotlarga  qarzlar  berishga va boshqa uzoq muddatli  kiritmalarga  yo’naltirilsalar, 
unda bu investitsiyalarning  korxona investitsion faoliyati samaradorligiga  ta’sirini 
umumlashtirilgan holda  baholash uchun  quyidagi  ko’rsatkichlardan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir: 
- 
o’z ichiga ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi oborotdan tashqari aktivlarning 
daromad bo’yicha  hisoblangan umumiy rentabelligi va  un o’tgan  yilga nisbatan  o’sishi; 
- 
o’z ichiga ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi oborotdan tashqari aktivlarning 
daromad bo’yicha  hisoblangan rentabelliligi va uni o’tgan yilga nisbatan o’sishi; 
- 
o’z ichiga ishlab chiqarish zaxiralarini oluvchi oborotdan tashqari aktivlarning 
daromad yoki sof  daromad bo’yicha  hisoblangan o’zini o’zi  qoplash muddati va bu  
ko’rsatkiyani  o’tgan yilga  nisbatan  o’zgarishi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, hizmatlar) ning so’miga to’g’ri keluvchi uskunalarni 
saqlab turish va foydalanish va ishlab chiqarish inshoatlarini saqlab turishga xarajatlar va bu 
ko’rsatkichni o’tgan yilga  nisbatan o’zgarishi. 
        Agar  investitsiyalar  yangilik  kiritishlar sarmoyalarni tashkil qiluvchi investitsion 
loyihalarni amalga oshirishga yo’naltirilsalar, unda bu investitsiyalarning korxona 
investitsion faoliyati samaradorligiga ta’sirini umumlashtirilgan holda baholash uchun 
quyidagi ko’rsatgichlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir:  
- 
asosiy mablag’lar, nomoddiy aktivlar va ishlab chiqarish zahiralarining daromad va 
sof daromad asosida hisoblangan rentabelliligi va ko’rsatkichlarni o’tgan yilga nisbatan 
o’sishi; 
- 
ishlab chiqarish zaxiralarini o’z ichiga oluvchi aborotdan tashqari aktivlarning 
daromad va sof daromad asosida hisoblangan o’zini o’zi qoplashi muddatlari va bu 
ko’rsatgichlarni o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi. 
 
 
 
176

---

  
 
Korxona 
buxgalteri
ya
  
foy
dasini  
taqsi
m
lash 
tartibida  
am
al
ga
 
oshiriladigan  
xarajat va 
ajrat
m
alar  
O’tgan yildagi 
 
faoliy
at 
ya
kunlari 
tasdiqlanganda
n kei
yn 
korxo
na 
ixti
yo
ri
da 
qoluvchi
  
foy
dalanish  
tartibida qa
yt
a 
taqsim
lanuvchi 
foy
da  
Qolgan  foyda 
hisobidanva 
favqulod
davaziy
atlarni  
hisobga olish
 bilan  
mablag’lar (m
ulklarni 
jam
g’arish  bi
lan 
bog
’liq)
  
Sof foy
da 
qoldig’
i 
Sof 
(taqsi
m
lan
ma
gan) 
foy
da
 
K
orxonanin
g  
hisobo
t 
davridagi  
foy
dasi 
Korxonanin
g 
hisobot yilida
gi 
 
buxgalteri
ya
 
foy
dasi  
Favqulod
da x
arajatlar 
Jam
g’arish fondiga  ajratmalar 
Rezerv s
ar
m
oy
alariga  ajratmalar 
(ixti
yori
y va  
majburiy
) 
Korxona m
ab
lag’larini 
sarflanishi bilan 
bog’liqlar
 
Dividendlarg
a hisoblab o
’t
kazishlar 
 
Iste’m
ol fondi his
obidan
  x
arajatlar 
Korxonanin
g 
ta’sis hujjatlariga  
m
uvofiq jori
y (avansli) xarajatlari 
Fo
yd
adan 
yil 
davom
ida  birinchi  
navbatdagi  t
o’l
ovlarga  jo
riy  fo
ydalanish  
tartibida 
Moli
ya
vi
y i
nt
izo
m
ni  buzganlik  
uchun  jarim
alar peni
ya
lar 
  
 
Fo
yd
a hiso
bi
dan  qo
planadigan 
boshqa soliql
ar bo’yicha to
’lo
vlar 
 
Fo
yd
adan sol
iq bo
’yicha  t
o’l
ovlar
 
Moli
ya
vi
y natija 
(buxgalteri
ya
 
foy
dasini) 
shakllantirishda 
e’tibor
ga olinadigan
xarajatla
r 
Sotishdan tashqari xarajatlar 
Tashkili
y xar
ajatlar 
Tannarxga ki
ritilgan xarajatlar 
Tijorat  
Boshqaruv  
Ishlab chiqarish 
 
16.1- rasm
. Hisobot 
yil
i fo
yddani taqsi
m
la
nishi va korxona xarajatlarini ularni 
m
oliy
avi
y nat
ijalarni shakllantirishdagi i
shtir
oki bo’y
icha tasniflanishi chiz
m
asi
 
177

---

 
Yangilik kiritishlar va innovatsion loyihalar innovatsion samaradorligining korxona 
investitsion faoliyati samaradorligiga ta’sirini tahlil qilishda xarakatlarning umumiy 
summasi va tugallanmagan qurilish bo’yicha xarajatlar miqdoridan xarajatlarning 
yangilik kiritishlar va innovatsion loyihalarni amalga oshirish bilan asoslangan qismini 
chiqarib tashlash zarur.  
Korxona investitsion faoliyati samaradorligi qiyosiy – tahliliy ko’rsatkichlarining 
tavsiya etilgan tizimi yuqorida bayon qilingan uslubiy yondashishlarni hisobga olish 
bilan quyidagi masalalarni yechishga imkon beradi:  
-  yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar samaradorilgining umuman korxona 
investitsion faoliyati samaradorligiga ta’sirini belgilash; 
-  korxona investitsion faoliyati samaradorligini oshirishning ichki rezervlarini 
aniqlash; 
-  asosiy texnik – iqtisodiy omillar va soliqqa tortish tizimining korxona investitsion 
faoliyati samaradorligiga ta’sirini belgilash.