|
Yillik o’sish koeffitsienti:
100
m
r
P
P
P
(1)
bu yerda R
g
- yil davomida o’sgan aholi soni.
R
m
- yil davomidagi aholining o’rtacha soni.
Butun yer shari miqyosida tabiiy o’sish aholi sonining evolyutsiyasini beradi.
Tarixning mahlum bir davrlardagina va ayrim mamlakatlarda demografik evolyutsiya
migratsiya orqali yuz bergan (masalan: AQSHda XIX asr va XX asr boshlarida).
Dunyo aholisining milliy (etnik) tarkibi. Diniy farqlar. yer shari aholisi 6 mlrd
kishi ( 15.XI.1999 yil) bo’lib 2 mingdan ortiq xalqlar mavjud. Bu xalqlar bir necha
yuz milliondan yuz hatto 10 kishini tashkil qiladi. Kichik etnik jamoalarni ham
hisoblaganda dunyo xalqlari 3-4 mingdan iborat deb baholanadi. Xalq so’zi
mahnosida istalgan etnik birlik yog’i etnos-alohida qabila, qabilalar guruhi, xalq va
millatlar tushuniladi. Dunyo aholisining 80 foizi 15ta yirik xalqlar, 100 mln.dan ortiq
bo’lgan - xitoylar, hindistonliklar, amerikaliklar (AQSH), ruslar, bEngallar, yaponlar
va braziliyaliklar va 50 mln.dan 100,0 mln.ga qadar bo’lgan biharlar, italiyaliklar,
yavaliklar, nemislar, meksikaliklar, telegualar, koreyslar va inglizlar tashkil qiladi.
44
Dunyo aholisining milliy tarkibi g’oyat murakkab. Xalqlarning millat bo’lib
shakllanishi - umumiy til, o’z-o’zini anglash, hududiy, iqtisodiy, madaniy birlik bilan
bog’liqdir. Ko’pgina millatlar, davlat siyosiy chegaralari doirasida shakllangan bo’lsa
ayrim mamlakatlarda millat siyosiy chegaraga mos kelmaydi. Masalan: Hindistonda
bir necha millat, SHveytsariyada umumiy iqtisodiy va madaniy birlik asosidagi
(nemis shveytsariyaliklar, ital yan shveytsariyaliklar, frantso’z-shveytsariyaliklar va
retormanlar) shveytsariya millati yuzaga kelgan. Umumiy arab tili, madaniyati va
diniy qarashlari asosida Janubiy-g’arbiy Osiyo va SHimoliy Afrikadagi 20 ta
mamlakatda arab millati yuzaga kelgan. Ayni vaqtda, bu mamlakatlarning
ayrimlarida siyosiy, ijtimoiy, madaniy umumiylik va davlatchilikning rivojlanishi-
jazoirliklar, misrliklar, marokoshliklar, tunisliklar va liviyaliklar va boshqa
millatlarning shakllanishiga olib keldi. Afrika, Osiyo mamlakatlarida esa xalqlarning
konsolidatsiyasi, assimilatsiyasi va etnik integratsiyasi kabi jarayonlar davom
etmoqda. SHuningdek, millatlarning yaqinlashuvi, so’ngra qo’shilib ketishuvidan
iborat sobiq ittifoq va Yugoslaviyadagi xalqlar assimilyatsiyasi to’g’risidagi qarashlar
va o’rinishlardan iborat g’ayri ilmiy yo’nalishlar asossiz bo’lib amaliy jihatdan o’z
tasdig’ini topmadi va XX asr 90-yillarining oxirida bu mustabid tuzumga asoslangan
davlatlarning parchalanib ketishi bilan bunday qarashlar ham nihoyasiga yetadi.
Dunyo xalqlarining til tushunchasi doimo millat tushunchasiga mos kelmaydi.
CHunonchi, ingliz tili nafaqat Buyuk Britaniyada yashovchi inglizlarning ona tili
bo’lib qolmay, balki AQSH dagi amerikaliklar, anglokanadaliklar, Avstraliya, Yangi
Zellandiya, Yamayka, JAR aholisining bir qismi gaplashadigan 425 mln.dan ortiqrok
aholining tili hamdir. SHuningdek ispan tili 340 mln. Markaziy va Janubiy
Amerikadagi Lotin Amerikasi mamlakatlari gaplashadigan til bo’lsa, portugal tilida
(175 mln.) portugaliyaliklar (9,0 mln.) va braziliyaliklar (130,0 mln.) gaplashadilar.
Xalqaro munosabatlarda va diplomatik amaliyotda ikkinchi jahon urushiga qadar
frantsuz tili qo’llanilgan bo’lsa ikkinchi jahon urushidan so’ng ingliz tili xalqaro
munosabatlar, tashqi savdo, kemachilik, xalqaro fuqaro aviatsiyasi va xalqaro
anjumanlarda yetakchi mavqeni egallagan.
Dunyo mamlakatlarining yarmi milliy jihatdan bir millatli mamlakatlardir.
Bunga Yevropa mamlakatlari (Rossiyadan tashqari), Lotin Amerikasi, Avstraliya,
Yangi Zellandiya kiradi. Osiyo mamlakatlari (Arab davlatlari, Yaponiya, Bangladesh,
Isroildan tashqari ) ko’p millatli bo’lib 1000 dan ortiq xalqlar Osiyodagi aholining
3g’5 qismini tashkil qiladi.
Ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Markaziy Osiyo mamlakatlaridan esa
O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston ham ko’p millatlidir. Afrika etnik
kartasi g’oyat xilma-xil bo’lib deyarli barcha mamlakatlar ko’p millatli (ko’plab etnik
qabila va elatlar). Mavjud barcha ko’p millatli davlatlarda (Rossiya, Hindiston, Xitoy,
AQSH, Yugoslaviya, Turkiya, Kanada, Bel giya, Ispaniya va boshqa) millatlararo
muammolar mavjuddir.
Dunyo aholisining diniy tarkibi. Dunyo dinlari o’zining tarqalishi va jamiyat
hayotida tutgan o’rniga ko’ra dunyo va mahalliy dinlarga bo’linadi. Dunyo dinlari
orasida eng keng tarqalgan din xristianlikdir. Xristianlik dini uch mazhabga (katolik,
protestenat va pravoslav) bo’linadi. U Yevropa, Afrika va Avstraliyada yoyilgan
bo’lib 1 mlrd. ortiq kishi sig’inadi. Ikkinchi o’rin 800 mln.dan ortiq kishi sig’inadigan
45
islom dini (musulmon) 30 dan ortiq Yaqin va O’rta SHarq, SHimoliy Afrikadagi
davlatlarning rasmiy dinidir. Islom dini shuningdek, Bolqon yarim oroli, Ispaniya,
Afrika, Rossiya, Kavkaz orti davlatlari, Markaziy Osiyo, Janubiy va Janubiy-SHarqiy
Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan. Uchinchi dunyo dini buddizm bo’lib 250
mln.dan ortiq aholi sig’inadi va Markaziy Osiyo (Mo’g’uliston), Rossiya (Sibir ) va
SHarqiy Osiyo hamda Janubiy Osiyo mamlakatlarida tarqalgan.
SHuningdek, mahalliy dinlarga Hindistonda - induizm, Xitoyda konfutsiylik,
Yaponiyada - sintoizm kiradi.
Dunyo va mahalliy dinlar zamonaviylashgan holda aholi anhanalarida, urf-
odatlarida, shaxsiy va turmush tarzida, oila munosbatlari hatto davlatlar hayotida ham
muhim rol o’ynamoqda. Diniy qarama-qarshiliklar mamlakatlarda siyosiy keskinlikni
kuchayishiga sabab bo’lib (Buyuk Britaniyada-SHimoliy Irlandiya-Ol ster) katolik va
protestantlar o’rtasida, Yaqin SHarqda (Falastin va Isroil o’rtasidagi muammolar)
hamda jahon siyosiy kartasidagi boshqa «qaynoq hududlar» o’zining yechimini
kutmoqda.
Dinlar mamlakatlar va aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta rol o’ynab
aholining tabiiy ko’payishiga, oila mustahkamligiga, mamlakatlardagi ijtimoiy-
siyosiy hayotning barqaror va beqaror bo’lishiga (Tojikiston) ishlab chiqarishning
rivojlanishi va joylashishiga kuchli surhatda ta’sir etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
