Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
 
1.Er shari aholisining soni va o’sish sur’atlari. Dunyo aholisining milliy  (etnik) 
tarkibi. Dunyo aholisining diniy tarkibi  
 
Aholi  soni  haqidagi  ma’lumotlarni  aholini  umumiy  ro’yxatdan  o’tqazish  orqali 
olinadi.  Aholining  umumiy  ro’yxatdan  o’tqazish  5  yoki  10  yilda  bir  marta  va 
muntazam  ravishda amalga  oshiriladi. 
Aholi  soni  har  doim  o’zgarib  turadi.  SHuning  uchun  tahlil  chog’ida  aholi  soni 
aniqlanayotgan  vaqtni  (odatda  bu  aholini  ro’yxatdan  o’tqazilgan  vaqt  yilning  boshi, 
o’rtasi  yog’i  oxiri  bo’ladi)  va  aholi  yashayotgan  hududning  ma’muriy  chegaralarini 
aniq hisobga olish zarur. Biroq, bir nechta mamlakatlarda ko’p vaqtdan buyon aholini 
umumiy  ro’yxatidan  o’tqazish  amalga  oshirilmagan.  Xususan,  90-yillarning  boshida 
40  ta  (209  ta  dan)  mamlakatda  10  yildan  ko’p  vaqt  ichida  aholi  umuman  ro’yxatdan 
o’tqazilmaganligi  aniqlangan.  SHuning  uchun  yer  shari  aholisining  umumiy  soniga 
aniq emas, balki  xaqiqatga yaqin miqdor deb qarash maqsadga muvofiq. 
SHunday  qilib,  1950  yilning  o’rtalarida  yer  shari  aholisining  soni  BMT 
ma’lumotlariga  ko’ra  2516  mln.  kishini,  1987  yilning  o’rtalarida  esa  4994  mln. 
kishini  tashkil  etgan.  36  yilda  yer  shari  aholisi  2478  mln.  kishiga  ko’paygan.  1987  yil 
11  iyulda  BMT  yerning  5  mlrd.  yashovchisining  tug’ilgan  kunini  nishonlagan.  1995 
yilda  esa  yer  shari  aholisining  soni  5,716  mln.  kishini  12  oktyabr  1999  yil  6,0  mlrd 
kishini  tashkil  qildi.  2011 yil  7 milliard  kishiga  yetdi. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  aholisi  nisbatan  tez  o’smoqda.  1975-1995 
yillarni  olib  qarasa,  bu  oraliqda  iqtisodiy  rivojlanayotgan  mamlakatlarning  aholisi  1,4 
martaga  ko’paygan.  SHu  yillarda  dunyoning  asosiy  mintaqalarida  aholi  sonining 
o’sishi  quyidagicha  bo’lgan:  Afrika  aholisi  1,8  martaga  ko’paygan,  Lotin  Amerikasi 
aholisi  1,5,  Janubiy  va  Janubiy-SHarqiy  Osiyoda  1,5,  Avstraliya  va  Okeaniyada  1,3 
martaga,  SHimoliy  Amerikada  -  18,4%,  g’arbiy  Yevropada  -  7%  ga  oshgan.  1995 
yilda  yer  shari  aholisining  deyarli  60%  i  Osiyoda,  12%  ga  yaqini  Afrikada, 8% Lotin 
Amerikasida,  3,2%  g’arbiy  Yevropada,  2,6%  Rossiyada,  5%  SHimoliy  Amerikada, 
0,9% Avstraliya  va Okeaniyada  yashagan. 
Demograf  statistlarning  ma’lumotlariga  qaraganda  butun  insoniyat  tarixida  80 
mlrd  kishi  tug’ilgan  shundan  mil.  qadar  40000  yil  davomida  4  mlrd.kishi  va  mil.dan 
1750  yilga  qadar  -  61  mlrd  kishi  va  1750  yildan  -  1990  yilga  qadar  15  mlrd.dan 
ko’proq kishi tug’ilgan. 
BMT  bashoratiga  qaraganda  yer  shari  aholisining  soni  2000  yilda  6030  mln., 
2005  yilda  6550  mln.,  2020  yilda  6985  mln.,  2015  yilda  7469 mln.kishi va 2025 yilda 
8312 mln.kishini  tashkil  qiladi. 
Mehnat  resurslari  va  aholi  harakati  bilan  shug’ullanuvchi  demografiya  fani  aholi 
joylashuvi,  tarkibi,  dinamikasida  sodir  bo’layotgan  qonuniyatlarni  ijtimoiy,  iqtisodiy, 
biologik  va  geografik  omillar  asosida  o’rganadi.  Turli  ilmiy  tadqiqotlar  olib  boradi. 
Ularga  asoslanib,  aholi  borasidagi  demografik  siyosat  ishlab  chiqiladi.  Aholi 

---

 
43 
tarkibidagi,  joylashuvidagi  o’zgarishlar  mamlakat,  mintaqalar  va  umuman  jahon 
iqtisodiyoti  miqyosida oldindan bashoratlanadi. 
Demografik  statistikada  tug’ilish  koeffitsienti  (tug’ilganlar  soni  har  ming  kishiga 
nisbatan  promillada  o’lchanadi),  o’lim  koeffitsienti(  o’lganlar  soni  har  ming  kishiga 
nisbatan  promillada  o’lchanadi),  nikoh  koeffitsienti,  aholining  tabiiy  harakati 
koeffitsientlaridan  (tug’ilish  va o’sish koeffitsientlari  orasidagi farq) foydalaniladi. 
Koeffitsientlar  ko’proq  joriy  yil  uchun  hisoblab  chiqariladi.  O’limning  (tug’ilish) 
koeffitsientini  hisoblash  uchun  bir  yilda  o’lganlar  (tug’ilganlar)  sonini  shu  yildagi 
aholining  o’rtacha soniga bo’lib, 1000 ga ko’paytiriladi. 
Berilgan  yildagi  aholining  o’rtacha  soni  sifatida  shu  yilning  30  iyun  holatiga 
to’g’ri  kelgan  aholi  sonining  hisoblash  qabul  qilingan.  Agar,  tadqiqotchi  bu  sana 
uchun  aholi  soni  xaqidagi  ma’lumotga  ega  bo’lmasa,  u  holda aholining o’rtacha soni 
arifmetik  yo’l  bilan  hisoblab  topiladi.  Xuddi  shu  yo’l  bilan  nikoh  koeffitsienti  ham 
hisoblanadi.  Lekin,  ayni  vaqtda  hisoblash  oila  qurish  mumkin  bo’lganlar,  hamda 
yangi  oila  quruvchilar  sonidan  kelib  chiqadi  va  uning  miqdori  oila  qurish  mumkin 
bo’lganlar  miqdoridan  ikki  marta  ko’p.  G’arb  mamlakatlarida  ko’proq  ikkinchi 
usuldan  foydalaniladi.  U  holda  nikoh  (oila)  koeffitsienti  tug’ilish  koeffitsientiga 
taqqoslanuvchi miqdor sifatida  shakllanadi. 
Tug’ilish  va  o’lim  natijasida  «takror  barpo  bo’lish»  deb  nom  olgan  aholining 
uzluksiz  yangilanish  jarayoni  yuzaga  keladi.  Bu  jarayon  quyidagi  2  xil  tushuncha 
bilan  bog’liq  bo’lib,  ular  aholining  tabiiy  o’sishi  va  avlodlar  almashinuvi 
tushunchalaridir. 
U  yog’i  bu  aholi  harakatini  kuzatishning  eng  oddiy  yo’li  uning  yillik  o’sishini 
aniqlashdan  iborat.  Yillik  o’sish  koeffitsienti  aholi  bir  yilda  (2  ta  ketma-ket  1  yanvar 
oralig’ida)  qanchaga o’sganligini  ifodalaydi.