Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
3. Aholining jinsiy va yosh tarkibi. Mehnat resurslari 
 
Tadqiqotlar  shuni  ko’rsatadiki,  dastlab  o’g’il  va  qiz  bolalar  soni  teng  bo’lsada 
(amalda  100  qiz  bolaga,  104-107  o’g’il  bola  tug’iladi)  15  yosh  atrofida  ularning soni 
tenglashadi,  chunki  qiz  bolalar  o’g’il  bolalarga  nisbatan  yashovchanroq  bo’ladi. 
Ammo,  mamlakatlardagi  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  va  diniy  qarashlar  tufayli 
aholining  jinsiy  tarkibi  turlichadir.  Dunyo  siyosiy  kartasidagi  mamlakatlarning  qariyb 
50%ida  ayollar  soni  yerkaklarga  nisbatan  yuqori.  Bu  jarayon,  ayollar  o’rtacha  umr 
ko’rish  darajasining  yuqoriligi,  urush  va  uning  oqibatlari,  yerkaklarning  xavfli  va 
og’ir ishlarda  (er osti va boshqalar) ishlashi  bilan  Harakterlanadi. 
Erkaklarning  ayollarga  nisbatan  ko’pligi  rivojlanayotgan  mamlakatlar  guruhiga 
xos  bo’lib,  og’ir  ijtimoiy-iqtisodiy  turmush  tarzi,  savodsizlik  va  kambag’allik  (erta 
nikohlanish,  ko’p  bolalik,  kasallik  va  boshqalar)  bilan  bog’liq.  Ayniqsa,  Xitoy  va 
Hindistonda  yerkaklar soni yuqori bo’lib dunyo bo’yicha 1000 ayolga 1009 ta yerkak 
to’g’ri kelishida  ularning  hissasi kattadir. 
Aholining  yosh  tarkibi  va  mehnat  resurslari  mamlakatlardagi  tug’ilish,  o’lim, 
tabiiy  o’sish  ko’rsatkichlari  bilan  bog’liqdir.  Aholi  ko’payishining  1-tipi  xos  bo’lgan 
ko’pgina  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlardagi  aholining  yosh  tarkibi  «millatlarning 
qarish  jarayoni»  ning  kuchayib  borayotganligidan  dalolat  beradi.  Bu  mamlakatlarda 
aholining  yosh  tarkibida  bolalar  salmog’i  o’rtacha  25%  (GFR  esa  15%),  qariyalar 
salmog’i  15%ni  tashkil  qiladi.  Rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  tabiiy  o’sishning 
yuqoriligi  oqibatida  bolalar  salmog’i  45-50%  hatto  undan  ham  yuqoriroq  bo’lib, 
qariyalar  salmog’i esa bor yo’g’i 6%ni  tashkil  qiladi. 
Aholining  ishlab  chiqarishda  qatnashish  uchun  yaroqli  qismini  aniqlashda  yosh 
bosh  ko’rsatkich  hisoblanadi.  Mehnatga  yaroqli  aholining  moddiy  va  nomoddiy 
ishlab  chiqarishga  jalb  qilingan  qismi  iqtisodiy  faol  aholi  deb  yuritiladi.  Ko’pgina 

---

 
49 
mehnat  resurslarini  aniqlashda  16-59  yosh  yerkaklar  va  16-54  yosh  ayollar  hamda 
ijtimoiy  ishlab  chiqarishda  band  bo’lgan  mehnatga  yaroqli  yoshdan  katta  yoki  kichik 
aholi  hisobga kiritiladi. 
Dunyo  bo’yicha  iqtisodiy  faol  aholi  taxminan  barcha  aholining  45%  ni  yoki  3 
mlrd  kishini  tashkil  qiladi.  Ayni  vaqtda,  yevropa  mamlakatlari,  SHimoliy  Amerika, 
Rossiya  kabi  mamlakatlarda  bu  ko’rsatkich  bir  muncha  yuqori  48-50%  dan  iborat 
bo’lib,  ayollar  salmog’i  bandligining  kattaligi  Harakterlidir.  Osiyo,  Afrika  va  Lotin 
Amerikasi  mamlakatlarida  esa  iqtisodiy  faol  aholi  dunyo  o’rtacha  ko’ratkichlardan 
past  bo’lib  (35-40%)  iqtisodiy  qoloqlik,  bolalar  salmog’ining  yuqoriligi,  ayollarning 
ijtimoiy  ishlab chiqarishga  kam jalb qilinganligi  oqibatidir.