Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va geografiya fakultet

1-rasm. Mitoxondriya membranasining tuzilishi. 

---

17 
Mitoxondriya ichki membranasining depolyarizatsiyalanishi apoptozni eng birinchi 
belgilaridan biri ekanligi ko’rsatilgan [Zamzani N. yet al., 1996]. 
Depolyarizatsiyalanish xam, apoptoz xam mitoxondriyaning ichki membranasida 
hosil bo’ladigan ―pora‖larni (tuynuklarni) berkitadigan ingibitorlar tomonidan 
yo’qotiladi.
Yuqorida aytilgan ―pora‖lar - mitoxondriyada juda qiziqish uyg’otadigan 
jumboq. Nima sababdan mitoxondriyaning ichki membranasi normada vodorod, 
kaliy, natriy va xlor ionlarini o’tkazmaydi, ammo ―pora‖ xosil bo’lishi bilan undan 
kichik molekulali ionlarni va massasi 1,5kDa dan past bo’lgan ionlashmagan 
moddalarni xammasini o’tkaza boshlaydi? ―Pora‖ni xosil bo’lishini siklofilin 
katalizlaydi, uning ingibitori bo’lib siklosporin A xizmat qiladi [Zoratti M., Szabo 
I.,1995]. Pora ochilganda mitoxondriya hujayraning «elektrostansiya»dan, foydali 
energiyani to’plamasdan oziqa moddalarni kislorod bilan yondiradigan o’choqqa 
aylanadi. Kremer va uning xodimlari [Zamzani M. et al., 1996; Marchett P. et al., 
1996] yadro fraksiyasiga mitoxondriya qo’shilganda yadro strukturasida apoptik 
o’zgarishlar chaqirishi aniqlandi. Ana shunday o’zgarishlar mitoxondriyada ―pora‖ 
lar paydo qiladigan organik gidroperekis yoki xlor karbonilsianidfenilgidrazin 
(XKF) qo’shilganda kuzatiladi, ―pora‖ xosil bo’lishini ingibitori hisoblanmish 
siklosporin A va oqsil Vsl – 2 apoptik effektini to’xtatadi. 
Mitoxondriyani gipotonik eritmada bo’rtirib-shishirtirilganda yoki digitonin 
detergenti ta’siri ostida qoldirilganda «apoptik» samara chaqirilishi aniqlangan. Bu 
ikkala holatda mitoxondriyaning tashqi membranasida uzilishlar kuzatiladi. 
Mualliflar bu ma’lumotlar asosida mitoxondriyaning tashqi va ichki membranasi 
orasida yadroga hujum qilib ―apoptoz‖ chaqiradigan omil bo’lsa kerak degan 
taxmin qilishdi. Tashqi membranani yorilishi o’sha omilni u yerdan chiqib yadroga 
borishi va yadroni jarohatlab ―apoptoz‖ chaqiradi degan fikrni aniqlash uchun 
tadqiqotlar o’tkazishdi. Ularning taxmini ajoyib ravishda tasdiqlandi. Mitoxondriya 
membranalarini orasida joylashgan omilning molekula ogirligi 50 kDa ga teng 
bo’lgan oqsil ekanligi ma’lum bo’ldi. Bu oqsil tozalanib yadroga qo’shilganda 
hujayrada tipik ―apoptik‖ effekt kuzatildi. 

---

18 
Bir qancha tadqiqotchilar [Kumar S., Harvey N.L.,1995; Thormberry N.A., 
Molineaux S.M., 1995] ―apoptoz‖ chaqiruvchi yangi oqsilni maxsus ingibitorini 
topish sharafiga muyassar bo’lishdi. U N-benziloksikarbonil-val-ala-asp-
ftormetilketon (Z-VAD.fmk) prointerleykin – 1 b ni interleykin – 1 b ga 
aylantiruvchi proteazani ingibitorlaridan bori bo’lib chiqdi. Keyingi tajribalarida Z-
VDD.fmk hujayraga qo’shilganda ―apoptoz‖ ni to’xtatishi va bu effekt faqatgina 
sut emizuvchi hayvon hujayralarigagina emas, balki hashorat hujayralariga xam 
xos ekanligi aniqlandi. Kremerning fikricha «apoptoz chaqiruvchi, ya’ni «o’zini-
o’zi halok qiladigan oqsil» mitoxondriyani tashqi va ichki membranalarining orali-
g’ida saqlanadi ammo yadroda kodlanadi. Mualliflar tadqiqot o’tkazishib «o’zini-
o’zi halok qiladigan oqsil» mitoxondriya DNK sini saqlamaydigan liniya R
0
hujayrasining mitoxondriyasida topishdi. 
Ma’lumki, mitoxondriyalar barcha tirik organizmlarning to’qima va 
hujayralari uchun energetik birlik hisoblangan - adenozintrifosfot kislotasini (ATF) 
sintezlovchi strukturalar hisoblanadi. Odatda mitoxondriya hujayra ichidagi mayda 
tuzilma (uzunligi 0,5-3 mkm) bo’lib, istalgan hayotiy jarayonlar uchun ishlatilishi 
kerak bo’lgan yerlarda joylashgan.
Mitoxondriyalarning asosiy 
vazifasi organik birikmalarni oksidlash va 
ushbu birikmalarni parchalanishida ajralib chiqadigan energiyadan ATF 
molekulalarini sintezlashda ishlatish bilan bog’liqdir. Shuning uchun mitoxondriya 
hujayraning energetik stansiyasi deyiladi. Mitoxondriyalar granulyar yoki ipsimon
organoidlar (1-rasm) bo’lib, quyidagi rasmda uning tuzilishi va funksiyasi 
sxematik keltirilgan.
Mitoxondriyalar 2 ta membrana bilan chegaralangan. Mitoxondriya tashqi 
membranasi uni boshqa sitoplazmadan ajratib turadi, qalinligi 7 nm atrofida. Ichki 
va tashqi membranalarni kengligi 10-20 nm bo’lgan membranalararo bo’shliq 
ajratib turadi. Ichki membrana (qalinligi 7 nm atrofida) Mitoxondriyaning ichki 
tarkibi, uning matriksini chegaralaydi. Ichki membrananing harakterli belgisi uning 
mitoxondriya ichida kristalar hosil qilishidir.

---

19 
Mitoxondriyalar organik substratlarni oksidlanishi va ADF fosforillanishi 
natijasida ro’y beradigan ATF sintezini amalga oshiradi. Hujayralarda oksidlanish 
jarayoni va bu jarayon natijasida energiyaning ajralishi bir necha bosqichda 
amalga oshadi. Bunda boshlang’ich substratlar sifatida turli uglevodlar, yog’ 
kislotalari, aminokislotalar ishtirok etadi. Oksidlanishning boshlang’ich bosqichi 
gialoplazmada kechadi va kislorod ishtirokisiz boradi, shuning uchun bu bosqich 
anaerob oksidlanish yoki glikoliz deyiladi. Glikoliz jarayonida substrat to’liq 
oksidlanmaydi. Masalan, glyukoza triozalargacha parchalanadi, bunda 2 molekula 
ATF sarflanadi, va 4 molekula ATF sintezlanadi. Shu sababli yakunda hujayra 2 
molekula ATFga ega bo’ladi. Glikoliz natijasida hosil bo’lgan trioza birinchi 
navbatda pirouzum kislotasi mitoxondriyaning o’zida kechadigan keyingi 
oksidlanishda ishtirok etadi. Bunda barcha kimyoviy bog’larning parchalanishidan 
hosil bo’lgan energiya ishlatiladi va bu CO2 ajralishi, kislorodni sarflanishi va 
ko’p miqdorda ATF hosil bo’lishiga olib keladi. Mazkur jarayonlar oksidlanuvchi 
uch karbon kislotalar sikli va elektronlarni tashish zanjiri bilan bog’langan. Uch 
karbon kislotalar siklida oksidlanish natijasida ajralgan elektronlar kofermentlar 
(NAD - nikotinamid adenindinukleotid)ning aktseptor molekulalariga o’tadi. 
Kofermentlar ularni elektronlarni tashish zanjiriga olib boradi. Ushbu hodisalar 
mitoxondriya ichida ularning matriksida ro’y beradi. Qolgan reaksiyalar 
mitoxondriya ichki membranasi, mitoxondriya kristalarida kechadi. Uch karbon 
kislotalar siklidagi oksidlanish jarayonida ajralgan elektronlar, kofermentlarda 
aktseptorlanadi, so’ng nafas zanjiriga o’tadi (elektronlarni tashilish zanjiri), u yerda 
molekulyar kislorod bilan birikib, suv molekulasini hosil qiladi. Nafas zanjiri 
membrananing ichki mitoxondriyasida joylashgan oqsil komplekslaridan tashkil 
topgan va mitoxondriyada energiya hosil bo’lishining bosh sistemasi hisoblanadi. 
Bu yerda oksidlanish va nafas zanjiri elementlarining qaytarilishi ketma-ket ro’y 
beradi va natijada kichik porsiyalarda energiya ajralib chiqadi. Shu energiya 
hisobiga zanjirning 3 nuqtasida ADF va fosfatdan ATF hosil bo’ladi. Shu sababli 
oksidlanish (elektronlarni tashilishi) fosforillanish (ADF + Fn ATF) bilan 
bog’langan ya’ni oksidlanishli-fosforillanish deyiladi.

---

20 
Mitoxondriya membranasidan elektronlar tashilganda nafas zanjirining har 
bir kompleksi oksidlanishning erkin energiyasini membrana orqali matriksdan 
membranalararo bo’shliqqa protonlar (musbat zaryadlar)ni o’tkazishga 
yo’naltiradi, va bunda membranada potensiallar farqi hosil bo’ladi: musbat 
zaryadlar bo’shliqda ko’p bo’ladi, manfiy zaryadlar esa mitoxondriya matriksi 
tomonidan bo’ladi. Potensiallar farqi ma’lum bir nuqtaga yetganidan so’ng (220 
mV) ATF-sintetazaning oqsil kompleksi protonlarni qaytadan matriksga tashishni 
boshlaydi, bunda energiya bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadi: ADF va noorganik 
fosfatdan ATF hosil bo’ladi. Ko’rsatilgan bosqichlarning barchasi amalga 
oshayotgan bo’lsa, demak, bu jarayonni oksidlanishli fosforillanish deyish mumkin 
. 
[
Skulachev, 1989; Bakeeva, Chentsov, 1989; Chentsov, 1995]. 
Mitoxondriyani ichki membranasi ATF sintezlaydi. Unda nafas olish zanjiri 
va fosforlanish enzimlari joylashgan. 
Ichki membrana ―krista‖lari oqsillarga juda boy. Unda 25% lipidlar, 75% 
oqsillar joylashgan. Bu oqsillarning 1/3 periferik va 2/3 integral oqsillardan tashkil 
topgan.
Mitoxondriyaning ichki membranasining o’tkazuvchanlagi juda past bu 
membrana orqali faqat kichik molekulali moddalargina (molekulyar massasi 100 
dan kam) o’tishi mumkin. Shu sababdan ham bu membranada nafasni oraliq 
maxsulotlari kabi moddalarni (piruvat, limon kislota sikli metabolitlari), 
aminokislotalarni, ATF, ADF, fosfat va kalsiylarni o’tkazadigan tashuvchi tizimlar 
joylashgan. 
Mitoxondriya, superoksid,anion, vodorod peroksidi, azot oksidi, peroksinitrit 
va 
shunga 
o’xshash redoks-potensialni katta qudratga ega bo’lgan 
boshqaruvchilarni ishlab chiqaradi, hujayraning redoks-potensialini boshqarishda 
faol ishtrok etadi, va o’z navbatida protolizni, transkripsiyani faollashuvini, mDNK 
dagi o’zgarishni, hujayradagi almashinuvni va hujayra differensirovkasini nazorat 
qiladi [Zorov D.B., Isaev N.K. i dr., 2007]. 

---

21 
Asosiy bajaradigan vazifasi hosil bo’lgan energiyani biologik foydali shaklli 
energiyaga aylantirish bilgan mitoxondriyalarni hujayralarning «elektrstansiyalari» 
deb ham ataydilar. Matriks tarkibida Krebs (yoki uch karbon kislotalar) sikli 
enzimlari joylashgan bo’ladi. Elektronlarni tashilish tizimini hosil qiluvchi 
enzimlar ichki membrana bilan bog’langan. Elektronlarni tashuvchi enzimlarning 
har bir guruhini nafas olish ansambli deb ataladi va subhujayraviy darajada 
elementar funksional birlikni tashkil qiladi. Masalan, jigar hujayrasining 
mitoxondriyasi 1500 ga yaqin nafas olish ansambliga ega. Ular taxminan hamma 
mitoxondrial membranalarning chorak og’irligini tashkil qiladi. 
Matriks o’zida yuzlab har xil enzimlarni yuqori kontsentratsiyali 
aralashmalarini saqlaydi. Shu jumladan piruvat va yog’ kislotalarini oksidlanishi 
va limon kislotasi sikli uchun kerak bo’lgan enzimlarni o’zida tutib turadi. Undan 
tashqari, u yerda mitoxondriyaning DNK si, spetsifik ribosomalari, t-RNK 
(tashuvchi DNK) va mitoxondriya genomi ekspressiyasida qatnashuvchi har xil 
enzimlar joylashgan 

Yaffe M., Shatts G., 1987; Korsidas G., Kovalenko S.A., 
Kelso J.M., Linnane A.W., 1998

. 
Ko’plab burmachalar hosil qilib o’zining umumiy yuzasini ko’paytirgan 
ichki membranada asosan 3 xil tipdagi oqsillar: 
1) nafas olish zanjirida oksidlanish reaksiyalarini katalizlaydigan oqsillar; 
2) matriksda ATF ni sintezlaydigan ATF-sintetaza enzim kompleksi; 
3) metabolitlarni matriksga va undan tashqariga tashilishini boshqaradigan 
maxsus tashuvchi oqsillar saqlanadi. 
Tashqi membrana o’zida massasi 10000 daltongacha bo’lgan hamma 
molekulalarni o’tkaza oladigan keng kanal hosil qiladigan oqsillarni saqlaydi. 
Undan tashqari, bu membrananing tarkibiga lipidlarni reaksiyaga kirishish 
qobiliyatiga ega bo’lgan va ularni intermediatlarga aylantiradigan enzimlar kiradi, 
ular matriksda kechadigan metabolik jarayonlarda ishtirok qilishadi. 

---

22 
Membranalararo bo’shliqda bir qancha enzimlar joylashgan bo’lib, ular 
matriksdan chiqayotgan ATF ni va boshqa nukleotidlarni fosforillanishi uchun 
foydalaniladi. 
Jigar mitoxondriyasidagi umumiy oqsillarning 67% matriksda, 21% tashqi 
membranada, 6% ichki membranada, 6% membranalararo bo’shliqda joylashgan. 
Ana shu 4 ta bo’laklar (kompartmentlar) o’zining bajaradigan faoliyatiga mos 
keladigan ma’lum enzimlar guruhini saqlaydi.
Mitoxondiyalarning 
kristalari 
morfologiyasi 
har 
xil 
hujayradagi 
mitoxondriyalarda turlicha bo’ladi, ammo nima sababdan turlicha bo’lishi 
haligacha nomalum. Undan tashqari, mitoxondriyaning o’zida, u qaysi hujayrada 
joylashgan bo’lsa, faqat o’sha hujayra uchun kerakli bo’lgan va unga xizmat 
qiladigan maxsus enzimlarni saqlaydi. 
Mitoxondriyani ichki membranasi ATF sintezlaydi. Unda nafas olish zanjiri 
va fosforlanish enzimlari joylashgan. 
Ichki membrana ―krista‖lari oqsillarga juda boy. Unda 25% lipidlar, 75% 
oqsillar joylashgan. Bu oqsillarning 1/3 periferik va 2/3 integral oqsillardan tashkil 
topgan.
Mitoxondriyaning ichki membranasining o’tkazuvchanligi juda past bu 
membrana orqali faqat kichik molekulali moddalargina (molekulyar massasi 100 
dan kam) o’tishi mumkin. Shu sababdan ham bu membranada nafasni oraliq 
maxsulotlari kabi moddalarni (piruvat, limon kislota sikli metabolitlari), 
aminokislotalarni, ATF, ADF, fosfat va kalsiylarni o’tkazadigan tashuvchi tizimlar 
joylashgan. 
Ichki membranada elektronlarni (nafas olish zanjiri) tashilishida 
qatnashadigan enzim komplekslari integral oqsil sifatida joylashgan. Periferik 
membrana oqsillari turli degidrogenazalar matriksda joylashgan nafas substratlarini 
oksidlaydi va ulardan olingan vodorodni nafas olish zanjiriga uzatadi. 
Ular ATF ishlab chiqarilishi uchun xizmat qilishadi va eng kamida 8 ta 
polipeptid zanjirdan tashkil topgan. Ulardan 5 tasi boshchani tashkil qiladi, aynan 
ana shu gidrofil F
1
kompleksni tashkil qiladi va shu kompleks ATF ni ishlab 

---

23 
chiqaradi. Boshqa zanjirlar gidrofil va yengil ajraladigan bog’lovchi omil 
(oyoqchaning bir qismi) va membranaga tizilgan gidrofil F
o
kompleksi tashkil 
qiladi. Ohirgisi energiya qabul qiladigan F
1
kompleksi bilan elektron tashilishini 
hamkorlikda ishlanishini, ya’ni bu jarayonda energiya ajralib chiqishini amalga 
oshiradi [Tixonov A.N., 1999]. 
Mitoxondriyaning tashqi membranasi va matriksini barcha oqsillari, hamda 
ichki membranadagi oqsillarning asosiy qismi mitoxondriyadan tashqarida 
sintezlanadi. Mitoxondriyada sintezlanadigan polipeptid zanjirlar nisbatan gidrofob 
va membranaga maxkam bog’langan (struktura oqsillari). 
Mitoxondriya membranasi tizimi faqatgina mitoxondriya strukturasining 
asosi bo’libgina qolmasdan, u o’zida hujayra almashinuvini integrallashtiradigan 
juda ko’plab yuqori tashkillangan enzim ansamblini saqlaydi. 
Keyingi yillarda apoptozda mitoxondriya asosiy rol o’ynashi to’g’risida 
ma’lumotlar olindi [Skulachev V.P., 1996b; Susin S.A. , Zamzani V., Kroemer G., 
1998; Green D.R., Reed J.C., 1998; Filchenkov A.A., Abarmenko I.V., 2001; 
Sculachev V.P., Bakeeva L.E. et al., 2004]. 
«Apoptoz» atamasi grekcha ―arortosis‖ o’zbekchasiga «bargni uzilib 
tushishi» degan ma’noni bildiradi. Bu hujayrani programmalashtirilgan o’limi, 
ya’ni o’zini-o’zi halok etish degan ma’noni anglatadi. 
Xujayra uchun apoptoz - hamma ishni bajarib bo’lgandan keyin halok 
bo’lishi. Bunda hujayra tarkibini tashkil qilgan molekulalarini asta sekinlik bilan 
bosqichma-bosqich bo’laklarga bo’ladi va o’sha organizmni boshqa hujayralari 
ulardan foydalanishiga imkon beradi. Apoptozni nekroz bilan umuman 
tenglashtirib bilmaydi. Nekroz bu hujayrani avvaldan rejalashtirilmagan halokati 
bo’lib, buning natijasida nafaqat hujayraning o’zi, balki yonida joylashgan boshqa
hujayralar xalok bo’ladi. Apoptozga qarama-qarshi nekroz hujayrani boshqaruvchi 
tizimi tomonidan nazorat qilinmaydi, natijada hujayradagi metabolik jarayonlar 
xaosga uchraydi,ya’ni lipolitik va proteolitik enzimlarning gidrolitik aktivliklari 
maksimal darajada ishlab oqsil va lipidlarni gidrolizlab tashlaydi. 

---

24 
Ammo apoptozni roli organizmni individual rivojlanishini ma’lum bir 
bosqichlarida qatnashishi bilangina chegaralanib qolmaydi. Agar hujayraga virus 
kirib qolsa, yoki kislorodni bir elektronli tiklanishi mahsuloti bo’lgan zaharli 
manba o’chog’iga aylanib qolgan hujayralarni apoptoz orqali yo’q qilinadi. 
Natijada o’sha hujayraning yonida joylashgan sog’lom hujayralarga virusning 
o’tishini yoki zaharlanishini oldini oladi. 
Mitoxondriya ichki membranasining depolyarizatsiyalanishi apoptozni eng 
birinchi belgilaridan biri ekanligi ko’rsatilgan [Zamzani N., MarChetti P., Castedo 
M., Hirsoh T., Susin S.A., Masse B., Kromer G., 1996]. Depolyarizatsiyalanish 
ham, apoptoz ham mitoxondriyaning ichki membranasida hosil bo’ladigan ―pora‖ 
(tuynuk)larni berkitadigan ingibitorlar tomonidan yo’qotiladi.
Yuqorida aytilgan ―pora‖lar - mitoxondriyada qiziqish juda katta. Nima 
sababdan mitoxondriyaning ichki membranasi normada vodorod, kaliy, natriy va 
xlor ionlarini o’tkazmaydi, ammo ―pora‖ hosil bo’lishi bilan undan kichik 
molekulali ionlarni va massasi 1,5 kDa dan past bo’lgan ionlashmagan moddalarni 
hammasini o’tkaza boshlaydi?
Porani hosil bo’lishini siklofilin katalizlaydi, uning ingibitori bo’lib 
siklosporin A xizmat qiladi [Zoratti M., Szabo I., 1995]. Pora ochilganda hujayrada 
mitoxondriya foydali energiyani to’playdigan «elektrostansiya»dan, oziqa 
moddalarni kislorod bilan yondiradigan «o’txona o’chog’i»ga aylanadi. 
Kremer va uning xodimlari [Zamzani M., Marchetti P., Castedo M., Hirsoh 
T., Susin S.A., Masse B., Kromer G., 1996; Marchett P., Susin S.A., Decandin D., 
et al., 1996] yadro fraksiyasiga mitoxondriya qo’shilganda yadro strukturasida 
apoptik o’zgarishlar chaqirishini aniqlashdi. Ana shunday o’zgarishlar 
mitoxondriyada ―pora‖lar paydo qiladigan organik gidroperekis yoki xlor 
karbonilsianid-fenilgidrazin (XKF) qo’shilganda kuzatiladi, ―pora‖ hosil bo’lishini 
ingibitori hisoblanmish siklosporin A va oqsil Vcl – 2 apotik effektini to’xtatadi. 
Mitoxondriyani gipotonik eritmada bo’rtirib-shishirganda yoki digitonin 
detergent ta’siri ostida qoldrilganda ―apoptik» effekt chaqirilishi aniqlashgan. Bu 
ikkala holatda mitoxondriyaning tashqi membranasida uzilishlar kuzatiladi. 

---

25 
Mualliflar bu ma’lumotlar asosida mitoxondriyaning tashqi va ichki membranasi 
orasida yadroga hujum qilib ―apoptoz‖ chaqiradigan omil bo’lsa kerak degan 
taxmin qilishdi. Tashqi membranani yorilishi omilni o’sha yerdan chiqib yadroga 
borishi va yadroni jarohatlab ―apoptoz‖ chaqiradi degan fikrni aniqlash uchun 
tadqiqotlar 
o’tkazishdi. 
Ularning 
taxmini 
tasdiqlandi. 
Mitoxondriya 
membranalarini orasida joylashgan omilning molekula ogirligi 50 kDa ga teng 
bo’lgan oqsil ekanligi ma’lum bo’ldi. Bu oqsil tozalanib yadroga qo’shilganda 
hujayrada tipik ―apoptik‖ effekt kuzatildi. 
Kumar S., Harvey N.L. [1995] va Thormberry N.A., Molineaux S.M. lar 
[1995] ―apoptoz‖ chaqiruvchi yangi oqsilni maxsus ingibitorini topish sharafiga 
muyassar bo’lishdi. U N-benziloksikarbonil-val-ala-asp-ftormetil-keton (Z-
VAD*fmk) prointerleykin – 1 b ni interleykin – 1 b ga aylanti-ruvchi proteazani 
ingibitorlaridan biri bo’lib chiqdi. Keyingi tajribalarida Z-VDD fmk hujayraga 
qo’shilganda ―apoptoz‖ ni to’xtatishi va bu effekt faqatgina sutemizuvchi hayvon 
hujayralarigagina emas, balki hashorat hujayralariga ham hos ekanligi aniqlandi. 
Hujayraning normal faoliyat ko’rsatishi uchun eng muhim sharoitlardan biri 
redoks holat gomeostazi, ya’ni oksidlanish va qayta tiklanish komponentlarini 
majmuasi (oqsillar, NAD/NAD.N, flavinlar, koenzim Q, tiklangan va oksidlangan 
substratlar va shu kabilar - past molekulali redoks komponentlar) hisoblanadi. 
Mitoxondriya, superoksid,anion, vodorod peroksidi, azot oksidi, peroksinitrit 
va 
shunga 
o’xshash redoks-potensialni katta qudratga ega bo’lgan 
boshqaruvchilarni ishlab chiqaradi, hujayraning redoks-potensialini boshqarishda 
faol ishtirok etadi, va o’z navbatida protolizni, transkripsiyani faollashuvini, 
mDNK dagi o’zgarishni, hujayradagi almashinuvni va hujayra differensirovkasini 
nazorat qiladi [Zorov D.B., Isaev N.K. i dr., 2007]. 
Oksidlanish stressi hujayrani oksidlanish jarohatini paydo qiladi, ko’pincha 
bu genetik materialni modifikatsiyaga, ya’ni turlanishga o’zgacha ko’rinishga olib 
keladi [Brandon M., Baldi P., Wallace D.C., 2006]. DNKni oksidlanish 
modifikatsiyasi kanserogenezni, ehtimol va qarilikni birlamchi pog’onasi 
hisoblanadi. Oksidlanish stressi natijasida redoks-holat muvozanatini buzilishi, 

---

26 
ayniqsa saraton (rak) hujayralariga hos. Ko’pchilik turdagi saraton hujayralarida 
oksidantlar tomonidan chaqirilgan DNKni jarohat darajasi yuqoriligi aniqlangan, 
bu bunaqangi jarohat bilan saraton etiologiyasi orasida bog’liqlik ehtimolini 
ko’rsatadi [Valko M., Leibfritz D., Moncol J. et all., 2007].
Halokatli hujayra va mitoxondriya orasidagi munosabatni saratonni 
davolashni quyidagi samarali davolash strategiyasidan ham bilib olsa bo’ladi. 
Ko’pchilik holatlarda samarali antiproliferativ agentlar, mitoxondriya bilan 
spetsifik hamkorlik qiladigan moddalar hisoblanadi. Bu borada Lan Bo Chen 
laboratoriyasida olib borilgan tadqiqotlar juda ham e’tiborga loyiq. Lan Bo Chen 
membrana potensialiga mitoxondriya zondi hisoblangan singib ketuvchi kation 
rodamin 123, ana shunga o’xshash normal hujayralar mitoxondriyalaridan farq 
qilib, faqat opuxolli hujayra mitoxondriyalaridagina to’planadi, u yerda saqlanib 
qoladi [Summerhayes I.C., Lampidis T.J., Bernal S.D. et all., 1982]. Undan keyin 
ana shu tadqiqotchilar tomonidan, bu moddani o’smaga qarshi samarali vosita 
ekanligi ko’rsatilgan [Bernal S.D., Lampidis T.J., Summerhayes I.C., Chen L.B., 
1982; Bernal S.D., Chen L.N., 1983].
Keyinchalik lipofil kationlarni: tioprilliy unumi, AA1, xlorid dekvalin va 
rodotsianin oilasidan MKT-077 larni o’smaga qarshi ta’siri aniqlangan [Sun X., 
Wong J.R., Song K. et all., 1994; Koya K., Li Y., Wang H. et all., 1996]. Saraton 
hujayralarni deteksiyalash uchun mitoxondriyada faol to’planadigan lipofil 
kationlar va 
99m
TC hosilasi keng foydalanilmoqda [Mansi L., Rambaldi P.F., 
Cuccurullo V. et all., 1997]. 
Yaqindagina saratonga qarshi o’sma hujayrasi mitoxondriyalariga yaqinligi 
bor bo’lgan va «mitokainlar» deb nom olgan yangi guruh preparatlar ishlab 
chiqildi. Ular mitoxondriyani destabillaydigan va ulardan proapoptik oqsillarni 
(sitoxrom 
s
, AIF, Smac/Diablo) ajralib chiqishini tezlashtiradi. Mitokainlar orasida 
saraton hujayrasini yo’qotadigan va sog’lom hujayraga ta’sir qilmaydigan vitamin 
E ning ishlanmasi, ularning orasidan eng yaxshilaridan biri alfa-tokoferolsuksinat 
va redoksneytral moddalarni ko’rsatish mumkin. Ular mitoxondriyadagi kompleks 
II bilan hamkorlik qilib, kislorodni faol shakli generatsiyasini chaqiradi [Neuzil J., 

---

27 
Wang X.F., Dong L.F. et all., 2006], hamda xuddi VNZ-mimetik kabi ta’sir 
ko’rsatadi [Shiau C.W., Huang J.W., Wang D.S. et all., 2006]. Shuni eslatib 
qo’yish joiz, u ham bo’lsa saratonni «mitoxondrial» nazariyasini birinchilardan 
bo’lib ulug’ nemis olimi Nobel mukofotining lauriyati Otto Varburg taklif etgan. U 
saraton hujayrada hujayraning umumiy energiya bilan ta’minlanishida glikoliz 
bilan oksidlanishli fosforlanishni ulushi bir xil (normal to’qimada esa oksidlanishli 
fosforlanish glikoliz ustidan anchagina ustun) ekanligiga e’tibor bergan va 
mitoxondriyada oksidlanishli fosforlanishni buzilishi halokatli transformatsiyani 
birinchi bosqichi bo’lishi mumkin deb ta’kidlagan [Warburg O., 1956].
Mitoxondriyaning faoliyati bilan proliferativ xususiyat tizim o’rtasida aloqa 
borligi to’g’risida taxmin avvaldan bor edi, chunki mitoxondriya - kuchli 
oksidantlar va qaytarilgan ekvivalentlarni produtsenti. Qoidaga binoan, halokatli 
transformatsiya hujayra proliferatsiyasini tezlashishi bilan kechadi, ba’zi bir 
holatlarda esa halokatli o’smalar (ko’pincha bez to’qimalarida, ammo barcha 
to’qimalarda ham kuzatilgan) mitoxondriyalarida kuchli proliferatsiya kuzatilgan. 
Bunday xodisa oksifilli yoki onkotik transformatsiya deb ataladi. Onkotsitomada 
mitoxondriya sitoplazma hajmini 90%dan ko’pini egallaydi [Tallini G., 1998].
Ayrim olimlarning fikricha ba’zi bir o’smalar mitoxondriyalaridagi juda 
ham sirli oqsil periferik benzodiazepin retseptorni ekspressiyasi juda ham oshirib 
yuborilgan, chunki ekspressiya darajasi metastazirlanish agressivlik darajasi bilan 
o’zaro bog’liqligi bor [Li W., Hardwick M.J., Rosenthal D. et all., 2007]. Bu oqsil 
kislorod sensori vazifasini bajarishi mumkin degan ko’rsatmalar bor. O’sma 
hujayrada mitoxondriyani benzodiazepin retseptori ligandini nanomol miqdorda 
foydalanilganda bog’lab olinishi bilan va S-fazada bo’lgan hujayraning hissasi 
o’rtasida musbat bog’liqlik bor [Sanger N., Strohmeier R., Kaufmann M., Kuhl H., 
2000] O’sha ligand millimolyar miqdorda G
0
/G
1
fazada hujayra siklini to’xtashiga 
olib keladi [Carmel I., fares F.A., LesChiner S. et all., 1999], bu retseptor bilan 
hujayra proliferatsiyasini hujayra sikli orqali boshqarish mumkinligidan dalolat 
beradi. Mitoxondriyada joylashgan proxibitinlar (1 va 2) larning bajaradigan 

---

28 
ko’pchilik funksiyalaridan biri proliferatsiyani tormozlashdan iboratligi aniqlangan 
[Mishra S., Murphy L.C., Murphy L.J., 2006].
Hujayra differensirovkasini boshqarilishida mitoxondriyaning ishtirok etish 
tarixi Smit va hammualliflar [Smith J., Ladi E., Mayer-Proschel M., Noble M., 
2000] 
ishlarida 
boshlangan, 
ular 
kalamush 
glialoligodendrotsitlari 
o’tmishdoshlarini differensirovkasini hujayrani redoks-statusiga bog’liqligini 
ko’rsatishgan. Oksidlanish darajasi tomonga siljishi redoks-tizimni bu 
hujayralardan oligodendrotsitlar yoki astrotsitlarni rivojlanishini kuchaytirishi, 
yuqori darajada qayta tiklanishi esa, aksincha hujayrani differensiallanmagan 
holatini saqlashi ma’lum bo’ldi. 
Qalqonsimon bez gormoni, o’sish omili, ba’zi bir kimyoviy agentlar kabi har 
xil boshqaruvchi moddalar hujayra differensirovkasini yo’naltirish bilan bir vaqtda 
hujayrani redoks-holatini mitoxondriya yordamida o’zgartiradi. Superoksid anion-
radikal mezenximal stvol hujayrani osteogen differensirovkasini rag’batlantirishi 
ko’rsatilgan [Wang F.S., Wang C.J., Chen Y.J. et all., 2004; Wang F.S., Wang 
C.J., Sheen-Chen S.M. et all., 2002]. Qon tomirlarni silliq mushaklarida PDGF ga 
proliferativ javobi vodorod peroksid hosil bo’lishiga bog’liq [Sundaresen M., Yu 
Z.X., Ferrans V.J. et all., 1995]. 
Mitoxondriyani faoliyati proliferatsiyani va fenotip o’zgarishini boshqarib 
borib yadro genlarini ekspressiyasiga ta’sir ko’rsatishi mumkinligi mioblastlarda 
ko’rsatilgan [Duguez S., Sabido O., Freyssenet D., 2004]. Bunda mitoxondriya 
faolligini kuchayishi va ularning miqdorini ko’payishi, hujayra siklini to’htab 
qolishiga o’zaro bog’liq holda kislorodni faol shaklini generatsiyasini oshishiga, va 
oxir oqibatda, hujayrani gipertrofiyaga olib keladi. Hujayrani energiya bilan 
ta’minlanishini o’zgarishiga bunaqangi mexanizm yetarli darajada keng 
tarqalganligi ma’lum. Drozofil to’qimalarida sitoxromoksidazani faolligini 
pasayishi natijasida ATF miqdori sezilarli darajada kamayadi, bu hujayra siklini va 
hujayra differensirovkasini to’htashiga olib keladi [Mandal S., Guptan P., Owusu-
Ansah E., Banerjee U., 2005]. Mualliflar hujayradagi mutatsiya tufayli ATF 
miqdorining sezilarli darajada pasayishi yashashga, o’sishga va differensirovkasiga 

---

29 
sezilarli ta’sir ko’rsatmasdan hujayra siklini xisobga olishini ko’rsatishgan. Bu 
energetik sensor, AMRKni AMF darajasini ko’payishi xisobiga energetik sensorni 
faollashiga olib keladi. AMRK esa o’z navbatida hujayra siklini kalitli 
boshqaruvchisini, r53 ni faollashtiradi, va hujayrada sikli E ni miqdorini 
kamaytirib hujayra siklini blokada qilishga olib keladi. 
Organizmni rivojlanishini boshqarilishida mitoxondriyani ishtiroki tuxum 
hujayrasidanoq boshlanadi, urug’lanish vaqtidanoq mitoxondriya kalsiy signalni 
modullashtiradi [Dumollard R., DuChen M., Sardet C., 2006]. Spermatozoidni 
kiritilishida 
chaqirilgan 
kalsiy 
toklari 
tuxum 
hujayrasi 
membranasida 
mitoxondriyada kalsiy-signalni transformatsiyalaydi, ularning nafas olishini va 
umumiy metabolizmni rag’batlantiradi, bunda tuxum hujayrasi mitoxondriyasining 
―pul‖i zigota hosil bo’lish jarayoniga ta’sir ko’rsatib Ca
2+
bufer rolini o’ynaydi. 
Organizmning keyingi rivojlanishida ham mitoxondriya muhim rol 
o’ynaydi. mDNKni transkripsiya omilini ekspressiyasi kardiomiotsitlarning 
differensirovkasini qisman bo’lsada ta’minlab, embrional stvol hujayrani 
differensirovkasi boshlanishiga imkon berishi ko’rsatilgan [St.John J.C., Ramalho-
Santos J., Gray H.L. et all., 2005]. Progenitor hujayra kardiomiotsit 
mitoxondriyalarida yo’naltirilgan transport bilan va kardiomiotsitlardagi ana 
hujayralarni differensirovkasini boshlanishi orasida bog’liqlik borligini ko’rsatgan
[Koyanagi M., Brandes R.P., Haendeler J. et all., 2005]. 
Demak, hujayraning normal holatda faoliyat ko’rsatishi mitoxondriya 
membranasining strukturasi va faoliyatiga bog’liq. Membrananing faoliyati u yerda 
joylashgan lipidlarga, oqsillarga, glikoproteidlarga, ular orasidagi nisbatga va 
ayniqsa fosfolipidlar tarkibiga va ularning bir-biriga bo’lgan nisbatlariga bog’liq.
P.Mitchelning [Mitchel P., Moyle J., 1967] xemiosmotik konsepsiyasiga 
asosan, mitoxondriyaning ichki membranasida elektron va protonlarning vektor 
tashilishi natijasida ATF-sintaza [Voyer P.D., 1997] foydalanadigan vodorod 
ionining elektrokimyoviy potensiallar farqi hosil bo’ladi, konformatsion 
o’zgarishlar natijasida ADF va noorganik fosfatdan ATF sintezlanadi [Mitchel P., 
Moyle J., 1967]. Mitoxondriyaning ichki membranasida to’plangan membrana 

---

30 
potensiali (∆SH), vodorod ioni potensialini transmembrana tarkibiy qismidagi 
farqlar (∆µN
+
) va boshqa (∆rN) bilan hamkorlikda ATF sintezini ta’minlaydi. 
Membrana potensialini qiymatini doimiy ravishda saqlanib turilishi hujayra va 
mitoxondriya faoliyatini norma darajada saqlanishiga imkon beradi. Hujayrani 
kislorod bilan ta’minlanishini pasayishi (gipoksiya) oqibatida, ya’ni ATFni aerob 
sinteziga imkoni yo’qligida, mitoxondriya generator emas, balki ATFni 
iste’molchisiga 
aylanadi, 
ya’ni 
mitoxondriyaning 
ATFazasi 
ta’sirida 
gidrolizlanadi, bunda mitoxondriyaning ichki membranasida membrana potensiali 
ishlab chiqiladi [Di Lisa F., Blank P.S. et al., 1995; Neupert W., Herrmann J.M., 
2007].