|
Mavzu: Turkiston jadidchilik ҳarakatida tahlim va tarbiya.
REJA:
1.
Jadidlar xarakatida tahlim va tarbiyaning rivojlantirilishi.
2.
O’zbekistonda jadidchilik xarakati asosida yangi usuldagi maktablarning ochilishi.
3.
O’zbekistondagi asosiy jadidchilik xarakati namoyondalarining pedagogik
qarashlari.
Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar.
Jadidchilik, yangi usul maktablari, jadidlarning ilmiy qarashlari, jadidchilik
xarakatining tarqalishi, jadidchilik xarakatida tahlim va tarbiya, ¡zbekiston jadidchilik
xarakati namoyondalarining qarashlari.
«Jadid» so’zi arabcha so’z bo’lib, «yangi», «jadidchilik» esa yangilik tarafdorlari
degan mahnoni bildiradi. XIX asr oxiri –XX asrning boshlarida Turkistonda chor
mustamlakachiligining kuchayishi natijasida o’lkada jadidchilik xarakatining vujudga
kelishiga sabab bo’ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va boshqa o’lkalarda
siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar o’z davrining eng ilg’or kishilaridir.Bu kishilar
jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan qatg’iy nazar, yangilik, taraqqiyot, mahrifat
va madaniyat tarafdori bo’lib chiqdilar.
Turkistonlik jadidlar ona Vatanlarini mustaqil, ozod ҳolda ko’rishni o’zlarining bosh
maqsadlari deb bildilar. Milliy ozodlik kurashida qurol kuchi bilan muvaffaqiyat qozonib
bo’lmasdi. SHu bois ular milliy istibdodga tushib qolishlarining sabablarini taҳlil qilib,
bularning tub ildizlari yo’q qilib tashlash lozimligini anglab yetdilar. Natijada jadidlarining
ҳamma narsadan oldin ҳalqqa mahrifat berish lozim degan g’oyasi yuzaga keldi. Jadidlar
1906 yildayoq «Taraqqiyot» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o’z g’g’oyalarini tarqata
boshladilar. Turkistonning turli shaҳarlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy ilmlar
bilan birgalikda dunyoviy bilimlar jumladan tabiat ҳaqidagi bilimlar ҳam targ’ib qilina
boshlandi. Jadidlar uchun ilm va mahrifat yagona qurol bo’lib, ular shu qurol yordamida
o’lkada ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo’ldilar. Jadidlar
o’z ezgu orzularini, faqat maktab, mahorif va tahlim tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish, uni
rivojlantirish bilangina amalga oshirish mumkin, deb bildilar.
Jadidlar mahrifati ҳaqida gap ketganda dastlab Qirimlik Ismoil Gaspirinskiyni tilga
olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi “ maktabi usuli jadida” yag’ni “
yangi usul maktabiga ” asos soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan “ Usuli jadid”
maktabining tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, o’qitish metodikasi, nazorat turlari ko’p
jiҳatdan Yevropa tag’lim tizimiga yaqin bo’lgan. U madrasalarni isloҳ qilish, dunyoviy
fanlarni o’qitish masalalarini ko’tardi. Jumladan, diniy fanlar va arab tili bilan birga
tibbiyot, kimyo kabi fanlarni o’rganish zarurligi ҳaqida so’z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi
usulni targ’ib qilish, jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi.
Turkistonda ҳam 2 marta bo’lib, maҳalliy ҳalq yordamida, dastlabki yangi usul maktablari
ochishga muvaffaq bo’ldi.
Jadidlar, eng avvalo, o’qitishning eski usuli yaramasligini, yoshlarga zamonaviy
ilmlarni o’rgatish zarurligini tushunishlari bilan birga, tahlim tizimida ona tilini chuqurroq
o’rgatish, ona tilidagi darslarni ko’paytirish, boshqacha qilib aytganda, o’quv dasturida ona
tilidagi darslarni oshirish orqali o’quvchilarni ona tilida o’qitish orqali yoshlarda
vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg’usini shakllantirish mumkin degan ҳulosaga kelish va
bu yo’ldagi dadil ҳarakat jadidlarning mahrifat soҳasidagi yangicha qarashlar, aniqrog’i
Kontseptsiyasi edi. Ana shu ҳarakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ҳam
shakllanib bordi. Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga aloҳida ehtibor berdi.
Ularning ayrim dasturlariga ko’ra, boshlang’ich maktab 4-sinfdan tashkil topishi kerak.
Unga 7-yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. Dasturda nimalar o’qitilishi bilan birga
maktabning tashkiliy tomonlari ҳaqida ҳam aniq ko’rsatmalar bor. Jumladan, yilda to’qqiz
oy taxsil, uch oy tahtil bo’lishi ҳaqida, o’quvchilarni maktabga avgustning 15sidan
1sentyabrgacha qabul qilish, 15 mayda imtixon bo’lishi ҳaqida qaror keltirilgan. Dasturda
bayramlarda bir kun dam olish bo’lishi, maktabda darslar ketayotganda maktabga qabul
qilish to’xtatilishi to’g’risida qaror ҳam mavjud.
Jadidlarning tarbiya ҳaqida qarashlari ҳam ilg’or fikrlar bilan boydir. Jadidlarning
tarbiya odob – aҳloq ҳaqidagi fikrlari, asosan qadimdan islom olamida qaror topgan
qarashlar negizida shakllangan. Jadidlar ajdodlardan bolalar, umuman, inson tarbiyasida
musulmonlarga xos diyonatli, saҳovatli, xushaҳloq, xushmuomula bo’lishi singari muҳim
ҳislatlarni qabul qildilar. Ayni zamonda ularning pedagogik qarashlarida yangi bir
tushuncha paydo bo’ldi. Bu tarbiyada muҳit, zamon, sharoitning o’rni to’g’risidagi
qarashdir. Jadidlar pedagogikasi ijtimoiy ҳayot, uning talablari, eҳtiyojlarini ҳisobga olish
bilan o’zlarigacha bo’lgan SHarq pedagogikasidan bir qadam siljish bo’lgan edi.
Jadidlar komil inson – bu, eng zamonaviy insondir. Zamonaviy inson esa, millat va
Vatan manfaatini barcha narsadan ustun qo’yuvchi, mahrifatli, diniy va zamonaviy ilm-
fanlarni egallagan ҳushaҳloq, tarbiyali kishidir deydi.
Markaziy Osiyo jadidchiligi ҳaqida gap ketganda buni Bexbudiy, Munavvar qori,
SHakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi o’nlab mahrifatparvar ilm darg’alarning faoliyatisiz
tasavvur qilib bo’lmaydi, aksincha ular ҳaqida gap ketganda jadidchilikni chetlab o’tib
bo’lmaydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
