Namangan davlat universiteti pedagogika psixologiya fakulteti

1.3. Diqqatning rivojlanishi.
Diqqat sezilarli darajada yoshga ko’ra o’zgaradigan asosiy yuqori nerv faoliyati jarayonlari rivojlanishi darajasiga bog’liq.
Boshqa barcha aqliy jarayonlarda bo’lgani kabi, past va yuqori shakillar ham diqqatga sazovor. Birinchisi majburiy e’tibor bilan ifodalanadi, ikkinchisi o’zboshimchalik bilan. To’g’ridan –to’g’ri e’tibor bilvosita rivojlanishning past shakli hisoblanadi.
L.S.Vigotiskiyning o’zlarining madaniy va tarixiy shakllanishi haqidagi tushunchasiga muvofiq , boshqa ko’plab aqliy vazifalar singari diqqatni rivojlantirish tarixi o’rganildi. U bolaning e’tiborini uning tashkilotining rivojlanish tarixi, e’tiborni genetik tushunishning kalitini ichkarida emas, balki uning shaxsiyatidan tashqarida izlash kerakligini yozgan.
Bolaning atrofidagi insonlar o’zlarining e’tiborini yo’naltirish, uni e’tiboriga yo’naltirish, uni kuchiga bo’y sundirish va shu bilan bolaga keyinchalik e’tiborini tortadigan vositalarni berish uchun bir nechta rag’batlar va vositalar yordamida boshlanganda o’zboshimchalik bilan e’tibor qilinadi. Madaniyatning rivojlanishi katta yoshli bolaning yordamida bir qator sun’iy tashviqot vositalarini ( alomatlar ) o’rganadi, bu orqali u o’z xatti-harakati va e’tiborini boshqara oladi. Yoshi bilan bolaning diqqatini yaxshilaydi, lekin tashqaridan vositachilik bilan shug’ullanish uning rivojiga, ayniqsa, tabiiy e’tiborga qaraganda ancha tezlashadi. Shu bilan birga, rivojlanish o’rgarishi maktab yoshida sodir bo’ladi, bu avvalo tashqaridan vositachilik bilan shug’ullanish asta-sekin ichki vositachilikka aylanib borayotganligi bilan ajralib turadi va vaqt o’tishi bilan, bu ohirgi shakl barcha shakllar orasida birinchi o’rinni egallaydi.
Ixtiyoriy va majburiy e’tiboriga ega bo’lgan xususiyatlar maktabgacha yoshdan oshib, maktab yoshida maksimal darajaga yetib boradi va keyin yana tenglashishga intiladi. Ushbu tendensiya, o’z rivojlanish jarayonida, ixtiyoriy e’tiborni ta’minlaydigan xarakatlar tizimi asta-sekin ichki manbaalardan kelib chiqadi.
L.S.Vigotskiyning so’zlariga ko’ra, bolaning hayotining dastlabki kunlaridanoq uning diqqatini rivojlanishi so’zda ikki qator rag’batlantirish diqqat qaratmoqda. Birinchi qator- atrofdagi narsalar, ular o’zlarining yorqin bo’lmagan xususiyatlari bilan bolaning e’tiborini jalb qiladilar. Boshqa tomondan, u kattalarning nutqidir so’zlari dastlab uyg’otuvchi ko’rsatmalar bo’lib, u bolaning hayotining dastlabki kunlaridan boshlab uning diqqat-e’tibori rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi.
L.S.Vigotskiyning diqqat-e’tiborni madaniy rivojlanishning umumiy ketma-ketligi quyidagicha : “ Avvalo bola bolaga nisbatan munosabatda bo’ladi, keyin u o’zi bilan boshqalar bilan muloqotda bo’ladi, nihoyat boshqalarga ta’sir qila boshlaydi va faqat oxir-oqibatda o’z-o’zidan harakat qiladi. Avvaliga kattalar odamni diqqatini atrofidagi narsalarga so’zlar bilan yo’naltiradi va shuning uchun kuchli dalda beradi- so’zlardan ko’rsatmalar; bola bu ko’rsatmada faol ishtirok eta boshlaydi va so’zdan foydalanishni boshlaydi va o’zini ko’rsatadigan vosita sifatida ko’rsatadi, ya’ni kattalar e’tiborini qiziqish mazusiga qaratadi”.
Katta yoshli bolaga murojaat qilishida foydalaniladigan so’z dastlab bolaning mavzusidagi ayrim belgilarni ko’rsatadigan ko’rsatkichlarda namoyon bo’ladi, bu esa uning e’tiborini ushbu belgilarga qaratadi. So’zni o’rganish mavhum munosabatlarni tanlashga yo’naltirilgan bo’lib, mavhum tushunchalarni shakllantirishga olib keladi. L.S.Vigotskiy tilni e’tiborni yo’naltirish vositasi va g’oyalarni shakllantiruvchi ko’rsatkich sifatida pedagogika uchun juda muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydi, chunki so’zlar yordamida bola shaxsiy rivojlanish uchun joy bo’lgan shaxslararo muloqot sohasiga kiradi. Dastavval, kattalar nutqida ko’rsatiladigan ko’ngilli ishlarning jarayoni bola uchun o’zini tartibga solishdan ko’ra o’zining tashqi intizomiy jarayonlari uchun ko’proq mos keladi. Asta-sekin e’tiborni o’zlashtiradigan vositalarni qo’llash orqali bola o’z-o’zini boshqarish xatti-harakatiga o’tadi, ya’ni ixtiyoriy e’tiborga olish.
“ Xronologik “ xulosani shakllantirishda bolalarning diqqatini jalb qilishda asosiy bosqichlarning ketma-ketligini taqdim etish tegishli kuzatuvlar va eksperimental tadqiqotlar ma’lumotlariga asosan tuziladi:
1.Birinchi haftalar-oylik hayot. Oddiy refleksni bolaning majburiy diqqatini obektiv, tug’ma belgisi sifatida ko’rish.
2.Hayotning birinchi yilining oxiri. Orientatsiya- tadqiqot faoliyatining paydo bo’lishi ixtiyoriy diqqatni kelajakda rivojlantirish vositasi sifatida.
3.Hayotning ikkinchi yilining boshlanishi. Katta yoshli kishining nutq yo’riqnomasi ta’siri ostida ko’ngilli diqqatning boshlang’ich kashf qilinishi, kattalar tomonidan berilgan mavzuga qarashning yo’nalishi .
4.Ikkinchi-uchinchi yil . Ixtiyoriy e’tiborning yuqorida ko’rsatilgan shaklining yaxshi rivojlanishi.
5.To’rt yarim yildan besh yilgacha . Katta yoshli murabbiyning ko’rsatmalari ta’sirini e’tiborga olish qobliyatining paydo bo’lishi.
6.Besh-olti yil. O’z-o’zini tarbiyalash ta’sirida ( tashqi yordamlar asosida ) ixtiyoriy diqqatning boshlang’ich shakli paydo bo’lishi.
7.Maktab Yoshi. Ixtiyoriy e’tiborni, shu jumladan , iloji boricha diqqatni yanada rivojlantirish va takomillashtirish .
Bola hayotining birinchi yilida qandaydir vaqt ichida u yoki bu predmet bilan shug’ullanishi mumkin, biroq bunda uning diqqati hali turg’un emas.Beihtiyor diqqat shakillanishining shu boshlang’ich davri shu bilan tavsiflanadiki, bola rang-barang narsalarni ko’rib, baland tovushlarni eshitib, vaqt o’tishi bilan yanada sust, sekin tanish bo’lgan qo’zg’atuvchilarga e’tibor berishni boshlaydi.
2yoshga borib u narsalarni ko’rib chiqib, qo’li bilan boshqarib, uzoq vaqt ularda diqqatini to’playdi. Bu yoshda bolaning nutqqa ega bo’lish bilan bog’liq bo’lgan ixtiyoriy diqqat belgilari yuzaga keladi.
3-4 yoshda bolalar ko’pgina predmet va hodisalar bilan qiziqishni boshlaydi, kattalarni diqqat bilan eshitadi, soatlab ular ishini kuzatadi va o’zlari o’z oldiga muaayan vazifalarni qo’yishga qobliyatli bo’ladi. Ularning diqqati bir joyga to’plangan bo’lishi mumkin, biroq hali ham yetarli darajada turg’un bo’la olmaydi.
Katta maktabgacha bo’lgan yoshda diqqat turg’unligi ancha oshib boradi. Biroq bolalar hali uni yaxshi boshqara olmaydi. Ular uzoq vaqt qandaydir predmetni qidira olmaydi, diqqatni to’play olmaydi. Ixtiyoriy diqqat maktabgacha yoshda hali sust rivojlangan va bolaning faoliyati uning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi, bular kattalar ishini bajarish hamda o’yin o’ynashdan iborat. O’yin uni kuzatuvchanlikka, muayyan qoidalarni bajarishga o’rgatadi, irodasini tarbiyalaydi.
Maktabdagi o’qish, bilimlarni egallash jarayoni- bularning barchasi kichik yosh o’quv yuzaga keladigan qiziqishlar natijasida, xususan o’quv mashg’ulotlariga bo’lgan qiziqish asosida rivojlanadigan beihtiyor diqqatning tezda o’sishiga yordam beradi. U nihoyatda materialning yorqinligi, uning ko’rgazmaliligi va aniqligi, bola hissiy sohasiga bo’lgan ta’siriga bog’liq.
Diqqat inson faoliyatini barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularning samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzaxmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qo’yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchikovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatda muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida o’tadi.
Psixologiya fanida diqqatga xar-hil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to’plab, muayyan bir obektga aktiv qaratilishiga aytiladi.
P.I.Ivanovaning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va fikrlarimiz diqqatning obekti bo’la oladi. Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki diqqat, sezgi , idrok, tafakkur, xotira, hayol, nutq kabi alohida bilish jarayoni emas. Shuning uchun barcha psixik jarayonlarda qatnashadi. Ularning mahsuldorligini oshirishda ta’sir etadi.
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir ikki haftalik chaqaloqlarda diqqatning hech qanday alomati ko’rinmasa ham, oradan sal o’tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ihtiyoriy diqqat alomatlari ko’rina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini turli kuchli qo’g’atuvchilar ( qattiq tovush, ortiqcha yorug’lik ) beihtiyor ravishda o’ziga jalb qila boshlaydi. 2-3 oylik bolalar esa, shaqir-shuqurga quloq soladigan ( shaqildoq tovushiga ovunadigan ) bo’la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin rangli narsalar ham beihtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko’z o’ngidagi narsa qanchalik rang-barang bo’lsa, bola unga shunchalik ko’p e’tibor beradi.
Bog’cha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda beqaror bo’lishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o’yinchoq bersangiz, u o’yinchoqni juda qiziqib ko’ra boshlaydi. Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o’yinchoqni ko’rsatsangiz, birinchi o’yinchoqni tashlab, ikkinchisiga talpinadi. Yasli yoshidagi bolalar diqqatining beqarorligi feziologiya nuqtai nazaridan ularda hali tormozlanish protsesslarining bog’liq. Tormozlanish jarayoni qo’zg’alish jarayonining keng yoyilib ketishini to’xtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinchi narsaga osongina chalg’ib ketaveradi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqqatining g’oyat beqaror bo’lishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan bog’liqdir. Bolalarga hamma narsa yangilik bo’lib tuyulaverganidan ularning diqqatlari bir yoshdagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, ya’ni diqqatning kuchi va barqarorligi ham tarkib topib, yuksala boshlaydi. Buni biz bolalarning ( xususan, o’rta va katta guruh bolalarning ) bir ish ustida uzoq vaqt davomida o’tira olishlaridan, ba’zi o’yinlarni zerikmay soatlab o’ynay olishlaridan, ta’limiy mashg’ulotlarda chidam bilan o’tira olishlaridan ko’rishimiz mumkin, bir narsadan ikkinchi bir narsaga tez –tez chalg’ib ketaveradi.
Ana shu nuqtai nazardan bola ko’z o’gidagi narsaning o’zi bolaga juda qiziq tuyulgani uchun ham diqqati chalg’ib ketadi. Masalan , N.M.Menchinskayaning hikoya qilishicha Sasha ( 1yosh 8 oylik ) echki va uning bolalari haqidagi ertakni zo’r qiziqish bilan tinglaydi. Bo’ri kelib eshikni taqillatganida ko’rmoqchi bo’lib, devorga tap-tap etib uradi, lekin ba’zan taqillatishga shu qadar mahliyo bo’lib ketganidan ertakni tamomila unutib qo’yadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo’linuvchanligi juda zaif , ko’lami esa tor bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini faqat ko’zlariga yaqqol ko’rinib turgan bir narsaga qarata oladilar, ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining rivojlanishida nutqning roli juda kattadir. Bolaning tili chiqib, nutqni egallay boshlashi, katta kishilar bilan muomalada bo’lishdan tashqari, ularning ko’rsatmalarini bajarish imkoniyatini ham beradi. Yuqorida aytib o’tganimizdek , kichik yoshli bolalar kattalarga qarashishni imkoniyatlari boricha ularning mehnatlariga aralashishni juda yoqtiradilar.
Kattalarning iltimos va topshiriqlarini bajonu-dil ado etadilar. O’z-o’ziga xizmat ko’rsatishga oid oddiy yumushlarni qiziqib bajaradilar, ota-onalarining uy-xo’jalik ishlarida qarashishga harakat qiladilar. Mana shularning hammasi diqqatni ma’lum darajada to’plash muayyan bir maqsadga qaratishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtriyoriy diqqatning rivojlanishiga asos bo’ladi.
Bog’cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq kichik yoshdagi bog’cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog’cha bolalarida kun sayin paydo bo’ladigan yangi-yangi qiziqishlar, o’yin faoliyatlarining xilma-xil borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta-sekin takomillashtirib boradi.
Bog’chada jamoa tomidan talab etiladigan tartiblarga bo’y sunish, qoidali o’yin shartlarini so’zsiz bajarish, kattalarning topshiriqlarini chidam, qunt bilan ado etsih kabi holler bog’cha yoshidagi bolalarda diqqatning ixtiyoriy turini rivojlantiradi. Chunki turli o’yinlar paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to’plab o’z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.
O’yinlarning qanday qoidalar asosida o’ynalishini o’zlari mustaqil tanlab oladilar. O’yin qoidasidan chetga chiqib ketmaslik uchun o’z harakatlarini o’yin qoidalariga moslashtirishga va o’yinda qatnashuvchi o’rtoqlarining harakatlarini ham kuzatibb borishga kirishadilar. Ana shunday o’yinlarda ixtiyorsiz diqqat bilan birga ixtiyoriy diqqat ham faol ishtirok etadi.
Binobarin bolalarning o’yin faoliyatlari ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlana boshlashi uchun sharoit yaratib beradi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, ixtiyoriy diqqat iro da bilan bog’liq. Shuning uchun ham ko’pincha bolalar diqqatining bu turini o’zlaricha mustaqil tashkil eta olmaydilar. Dastlabki paytlarda diqqatning ixtiyoriy turini har xil savollar va topshiriqlar berish yo’li bilan rivojlantirib borish kerak.