Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

17-amaliy mashg‟ulot: Gap bo„laklari
Reja: 
1.Qadimgi turkiy tilda kesimning ifodalanishi. 
1.
Qadimgi turkiy tilda eganing ifodalanishi. 
2.
Qadimgi turkiy tilda to‘ldiruvchining ifodalanishi. 
4. Qadimgi turkiy tilda aniqlovchining ifodalanishi. 
5. Qadimgi turkiy tilda holning ifodalanishi 
Bajarilishi: Gap bo‘laklari. ega bosh kelishik shaklsyda bo‘ladi.
Ammo qadimgi turkiy tilda har qanday bosh kelishikdagi so‘z ham ega bo‘la 
olmaydi: Qag‘ani` su tashiqdi` (Tun, 33) Hoqoni lashkar bilan yo‘lga chiqdi. 
Kesim. vazifasida fe`lning turli zamon va mayl shakllari, funktsional 
shakllari qo‘llanib, fe`l kesimli gaplarni tashkil etgan. Ot kesimli 
gaplarning... kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravish orqali ifodalangan. Bu xil 
kesimlar orqali turli zamon, mayl va modal munosabatlarni ifodalash uchun 
bog‘lamalar va shu vazifadagi yordamchi so‘zlar qo‘llangan. 
To‘ldiruvchi. To‘ldiruvchilar hozirgidek, vositasiz yoki vositali bo‘lib, 
ot va ot ma`nosidagi so‘zlar bilan ifodalangan., Bu davrdagi to‘ldiruvchiga 
xos xarakter li xususiyat quyidagichadir: To‘ldiruvchi vazifasida ayrim 
kelishik shaklsi bilan hakltshngan so‘zlar gan, bu shakllar hozir 
ishlatilmaydi. 
Uru` 
OG
`
LON
,
qul bo‘lti`, silig ki`z kung bolti`. 
Aniqlovchi qadimgi turkiy tilda, hozirgidek, aniqlovchilar sifat, son, olmosh, 
bilan ifodalanadi: Silig ki`z (Kt) chiroyli qiz. Kun batsiqdagi so‘g‘d (Kt) 
Ardar odka (Kt) unday paytda. 
Izohlovchi. Ot bilan otni aniqlash yodnomalarda keng qo‘llanadi. Bunday 
izohlovchilar. qarindosh, unvon, millat, belgi xususiyat va boshqa 
munosabatlarni ifodalaydi: O‘gum qatun (Kt, 49(9) onam Xotun . Qadimgi 
turkiy tilda hol ot, son, ravishdosh, olmoshlar orqali ifodalaniladi. Turk 
qag‘an Otukan yish o‘lursar (KT) Turk hoqoni Utikan yaulovida bo‘lsa. Ol 
sub qo‘di` bardi`mi`z (Tun) u suvni qo‘yilab bordik. Ancha tamis (KT) 
shunday debdi.Kultagin ozincha kargak bolti` (KT) Kultigin o‘z ajali bilan 
o‘ldi. Tiru olu yoro`yur arti`g (KT) Tirilib, o‘lib yurar edik.

---

58 
Uyushiq bo‘laklar Qadimga turkiy tilda gapning bosh bo‘laklari ham, 
ikkinchi darajali bo‘laklar ham uyushib kelishi mumkin: Bilgasi, chabu`si` 
ban o‘q artim (Tun,7) Allomasi, chovugdi men o‘zim edim. Turuk bodun 
olti`, alki`nti, yo‘q bolti` (Tun,3) Turk xalqi o‘ldi, sarson bo‘ldi, yo‘q bo‘ldi.. 
Ajratilgan bo‘laklar. qadimgi turkiy tilda ajratilgan gap bo‘laklari ham 
uchraydi. Ajratilgan gap bo‘laklari ifodalangan ma`noni ajratib, ta`kidlab 
ko‘rsatish uchun stilistik vosita bo‘lgan. Bu usul quyidagicha amalga 
oshirilgan: Turuk qara qamug‘ bodun ancha tamis (Kt, 8 9) , ban o‘zum bilga 
To‘nyo‘quq. 
Gap bo‘laklarining tartibi. Qadimgi turkiy yodnomalarning xil xususiyatini 
urganish bu' tilning ancha ishlangan adabiy til ekanini ko‘rsatadi. Bu tilda 
har bir gap bo‘lagi ma`lum tartibga ega. Bu tartib hozirgi zamon turkiy 
tillaridan deyarli farq qilmaydi. 
Ega odatda kesimdan oldin , kesim esa gap oxirida keladi. Gapni uyushtiradi, 
yakunlaydi. Aniqlovchi aniqlanmishdan, hol va to‘ldiruvchi kesimdan, 
ravish holi fe`l kesimdan oldin qo‘llanadi. Qadimgi turkiy yodnomalar tilida 
qo‘llangan gaplarning chegarasi kesimlarning o‘rniga va ularning 
mazmuniga ko‘ra belgilanadi, gaplarni- biriktiruvchi bog‘lovchilar deyarli 
qo‘llanmaydi, Bog‘lovchi vazifasidagi vositalar kam qo‘llanadi, gaplar 
orasida tinish belgilar ishlatilmaydi.