Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

 
16-amaliy mashg‟ulot: Sintaksis. So„z birikmalari tahlili. 
Reja: 
1.Otli birikmalri. 
2. Fe`lli birikmalar. 
3. So‘zlarning birikish usullari. 
Bajarilishi: So`z birikmalari. qadimgi turkiy tildagi so`zlar o`zaro 
birikib, ma`lum bir so`z birikmasini tashkil etgan va ma`lum fikrni yoki 
uning ayrim elementlarini ifodalagan. Bu so`z birikmalarining biri hokim 
boshqaruvchi so`z bo`lib, ikkinchisi tobe so`z bo`lgan va hokim so`z 
tomonidan boshqarlgan. 
Boshqaruvchi so`zning xarakteriga ko`ra, so`z birikmalarini ikki 
gruppaga bo`lish mumkin:
1. Otli birikmalri. 2. Fe`lli birikmalar. 
1. Otli birikmalarda boshqaruvchi so`z ot bo`lib, u boshqarib 
kelayotgan so`z ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh bo`lishi mumkin:
Turuq bodun (Tun, 1) turk xalqi. Samiz buqa, turuq buqa (Tun, 5). 
Aki, uch kisiligin tazib bardi` (Kt, 41) ikki uch kishi bilan kochdi. Ol aki kisi 
bar arsar (Tun, 10) u ikki kishi bor ekan ... udu`zu`g`ma ulug`i (Tun, :) 
uyushtiradigan ulug`i. 
Fe`lli brikmada boshqaruvchi so`z fe`l yoki uning funktsional shakllari 
sifatdosh, ravishdosh, shart fe`li, xarakat nomi bo`lib, unga tobe bo`lib 
boshqarilib kelayotgan so`z ma`lum kelishik yoki ko`makchi bilan birikib 
kelgan ot yoki otlashgan so`z, olmosh, ravish yoki ravishdosh, shart fe`li 
bo`lishi mumkin: qag`an qi`sdim hoqonni qo`lga oldim.
Qadimgi turkiy tilda so`z birikmalarini tashkil etgan bo`laklarini 
o`zaro aloqaga kirish usuliga ko`ra 3 turga bo`lish mumkin. 
1. Bitishuv. So`zlar hech qanday grammatik vositalar (kelishik 
qo`shimchasi va ko`makchi) yordamisiz o`zaro aloqaga kirib, so`z 
birikmasini tashkil etadi. Bunday so`z birikmalar mazmun va intonatsiya 

---

55 
yordami bilan o`zaro birikadi. quyidagi so`z turkumlari bitishuv yo`li bilan 
so`z birikmasini tashkil etgan:
1). Ot bilan ot: tűrűq bodun (Tun, 1), Ögűm katun (Kt, 49(9) ona 
Xatun. Tűrk sir bodun yärintä (Tun, 3), 
2). Ot bilan fe`l: Tabg`ach ... bas tuman su kalti (Kt, 25) 
Mag`m korgan k‘shglap (Kt 48(8), Ol sub qodn bardnmiz (Tun, 27) u 
suvning quyi tomoni bilan bordik, 2. Boshqaruv. Tobe so`z ma`lum 
grammatik vosita (kelishik shakllari yoki.ko`makchilar) orqali bosh so`zga 
birikadi. qadimgi turkiy tilda bosh kelishikdan tashqari tushum, jo`nalish, 
o`rin chiqish, vosita kelishiklari bo`lib, tobe so`z ma`lum bir kelishik 
affikslari yordami bilan bosh so`zga bog`lanadi: 
a). tushum kelishigi — g` ( ig — ug`, —ug (‗sh ) — in, vositasida: 
bodun‘ug‘
b) junalish kelishigi — ka (ka, — taru), — garu,- — a, — a vositasida: On 
tunke ... bardi`mi`z (Tun 26) — tunda bordik. Ilgari quru`garu sulap 
tarmish (Kt, 12) 
B) urin — chiqish kelishigi — da, da, (ta, ta) vositasida; 
Tabgachda adrultu (Tun 2). Orlanu`- birla tashti`n tagta ari`kta 
ilinguka bardi`. (Oyo, 608 (7 — 8) — O‘g‘li bilan chetga, togda,
daryoda sayr qilishga bordi.Oguzda korug kalti (Tun,8) — Ogizdan 
kuzatuvchi keldi. 
g) vosita kelishigi — n, —i`n, — in,—un, — un vositasida: Yuz 
artik oqun urti` (Kt,32) — yuzdan ortik o‘k bilan urdi.Kul tagin yadagi`n 
tagdi. 
Ot yoki ot ma`nosidagi so‘zlar kumakchilar bilan birikib, xokim so‘zga 
bog‘lanadi. qadimgi turkiy tilda quyidagi kumakchilar qo‘llaniladi: birla, 
asha, tana, uza,sayu, ara,kisra,: sakiz tuman (bir)la songushdim. 
3. Moslashuv. Qadimgi turkiy tilda ega bilan kesim, hozirgi zamon o‘zbek 
tilidagi kabi, shaxs va sonda o‘zaro moslashgan. 
Ammo bunda quyidagicha o‘ziga xoslik bo`lgan: 

---

56 
1. Uchinchi shaxs ot kesimda ko‘pincha ol bog‘lamasi kesimlik belgisi 
bo‘lib, ega bilan kesim munosabatini ifodalaydi.Ashu` nagu ol — ovqati 
nimadir? Bilga Tonyu‘quq anyi`g ol, o‘z ol, — anglar (Tun, 34) —Bilga 
To‘nyuquq zo‘r, usta — anglar. 
Turkiy izofa. Turkiy izofa ikki otning aniqlovchi va aniqlanmishlik aloqasiga 
kirishuvidir. Odatda birinchi ot aniqlovchi, keyingi ot esa aniqlanmish 
bo‘ladi. Qadimgi turkiy tilda turkiy izofani ko‘proq uchinchi turi (belgisiz 
shakli) qo‘llangan: 
Turuk bodun(Kt:25), Ko‘gman yar (Kt.20). Izofaning ikkinchi turi 
(aniqlovchining belgisiz kelishi) kamroq uchraydi: Turuk oguz baglari (Kt.). 
Turkiy izofaning birinchi turi (aniqlovchi va aniqlanmishning belgili kelishi) 
Qadimgi turkiy tilda kam qo‘llanadi; 
Turuk bodunun ali torusun - Turk xalqining eli va qonun — qoidalari. 
Sintaksis. Har bir tilning, shu jumladan o`zbek tilining gap qurilishi, so`z 
birikmalari, gap bo`laklari, ular orasidagi mazmun va grammatik aloqalar 
o`zoq taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning ta`siri tufayli ro`y 
beradi.