Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

 
15-amaliy mashg‟ulot: Yuklamalar, undovlar
Reja: 
1.
Qadimgi turkiy tilda yuklamalar. 
2. Qadimgi turkiy tilda undovlar. 
Bajarilishi:
Yuklamalar so‗z va gapga qo‗shimcha ma‘no yuklaydi. 
Ular so‗roq, taajjub, kuchaytiruv va ta‘kid, ayiruv, inkor ma‘nolarini 
bildiradi. 
Qadimgi turkiy tilda yuklamalar ikki xil ko‗rinishda uchraydi: 
qo‗shimcha shakliga kelib qolgan yuklamalar va so‗z-yuklamalar. 
Yama
yuklamasi ta‘kidni bildiradi: 
Altaris qagan qazganmasar, udu ban 
ozum qazganmasar, al yama, bodun yama yoq artaci arti, qazgantuqin ucun, 
uduguzum, qazgantuqum ucun al yama al bolti, bodun yama bodun bolti.
- 
Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, uning bilan mening o‗zim zafar 
qozonmaganimda, yurt ham, xalq ham yo‗q bo‗lar edi. (Xoqon) zafar 
qozongani uchun, mening xushyorligim, zafar qozonganim uchun, el ham el 
bo‗ldi, xalq ham xalq bo‗ldi (Ton.54-56). 
Yodgorliklar tilida 
-mu, -mu / -mi, -mi
so‗roq yuklamasi, ta‘kidni 
bildiruvchi 
-la,-la; -cu, -cu; -oq, -ok; -mat, -mat; us 
yuklamalari amal qilgan. 
-mu, -mu
so‗roq yuklamasining misoli: 
Qagan-mu qisayin tadim.
- 
Xoqonni-mi qistayin dedim (Ton.5). 
Ayur: kormadiq- mu bu xaqan yuzin.
- 
Aytur: Ko‗rmadingmi bu xoqon yuzini? (QB.79). 

---

53 
She‘rda shunday kelgan: 
Alp Er Toga oldimu, 
Esiz azun qaldi'mu, 
Ozlak ocin aldimu, 
Emdi yurak yirtilur. 
(Alp Er To‗nga (Afrasiyob) o‗ldimi, Esiz dunyo qoldimi, Dunyo undan 
o‗chini oldimi, Endi yuraklar yaralanmoqda) (MK.I.77). 
-oq, -ok
yuklamasining misoli: 
Taqi ma heku ersa arzu tilak, 
Bayat-oq bolu bersu arqa yolak. - 
Tag‗in qanday tilak va orzularing bo‗lsa, xudoning o‗zigina madadkor 
bo‗laversin (QB. 118). 
us
yuklamasining misoli: 
E bilga, ozum us tapugc'i seya.
- Ey dono, 
o‗zim sening xizmatingdadirman (QB.200). 
-mat, -mat
yuklamasining misoli: 
Seni sen-mat oggil, kesildi sozum.
- 
Seni sening o‗zinggina hamd qil, so‗zimni kesdim (QB.32). 
―Chig‗atoy turkiysi‖da bular bilan bir qatorda 
aya, xud, ham, a
yuklamalari ham amal qilgan. Ayrimlariga misol keltiramiz. 
-la,-la
yuklamasi. Husayn Boyqaro she‘ridan: 
Ey kogul gardun baliyat tasini yagdurdi-la, 
Har taraf sabrim uyi divarini sindurdi-la (Maj. 142). 
Ushbu yuklama ayrim o‗zbek shevalarida hozir ham ishlatiladi. Masalan, 
andijon shevasida: 
Bu xabarn'i bar'ip-la aytdim.