Namangan davlat universiteti o„zbek tili va adabiyoti kafedrasi Abdujabbor Omonov

 
14-amaliy mashg‟ulot: Ko„makchilar, bog„lovchilar
Reja: 
1.Qadimgi turkiy tilda bog‘lovchilar. 
2. Qadimgi turkiy tilda ko‘makchilar. 
 
Bajarilishi:
Hozirgi o‗zbek adabiy tilida uyushiq bo‗laklar 
hamda juft so‗zlarda ishlatiladigan 
va
yoki 
-u
bog‗lovchilarining o‗rnida 
qadimgi turkiy tilda 
...li ...li'
bog‗lovchisi qo‗llanilgan. Misol: 
Saqintim, 
turuq buqali samiz buqali arqda bilsar, samiz buqa, turuq buqa tayin bilmaz 
armis.
- (So‗ng) o‗ylab qoldim: ―(BiroB) turug‗ buqa bilan semiz buqani 
tezagidan bilsa, (birov bu) semiz buqa, (bu) turug‗ buqa deya bilmas emish 
[ya‘ni semiz buqa bilan turug‗ buqani ajratolmas ekan]‖ (Ton.5-6); 
Bu saw'ig 
ilig begli xatunli esidip...
- Bu xabarni elig bek va xotini eshitib ... 
(AYar.281); 
Adigl'i toyuzli art uza soqusm'is ermis.
- Ayiq va to‗ng‗iz 
tepalik ustida to‗qnashibdi (iB.6); 
T(a)yrili yakli nada otru suyusmis 
y(a)ruqli q(a)rali q(a)lti qatilmis yirig t(a)yrig kim y(a)ratmis tipan 
bilt(i)m(i)z.
- Tangri va iblis nima sabab urushdilar, yorug‗lik bilan zulmat 
qanday qilib qorishdilar, yerni, osmonni kim yaratganini bildik (Huast.73-
75). 
Ko‗makchilar vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon va shu kabi 
munosabatlarni bildirish uchun qo‗llaniladigan so‗zlardir. 
Yodgorliklar tilida 
birld~bild, ucun, uzd~uzrd, icrd, icindd, ara, otru, 
tapa~taba, uSu~uzu, basa, soq, qat, asnu, burun, kedin~keSin~keym, baru, 
tegin~degin, kibi
ko‗makchilari qo‗llanilgan.
 
uzd
ko‗makchisi: 
Toquz oguz bodun uzd qagan olurti, tir.
- To‗g‗uz 
o‗g‗uz xalqi ustidan (bir) xoqon taxtga o‗tirdi, - der (Ton.9). 
tegin
ko‗makchisi: 
Qirq yilqa tegin bay cigay tuzldnur - 
Qirq yilgacha 
boy bilan kambag‗al tenglashadi (MK.I.333). 
―So‗ng‖ ma‘nosida 
soq, basa, otru
so‗zlari, hozirgi ―keyin‖ so‗zining 

---

52 
o‗rnida 
kedin, kend
so‗zlari qo‗llanilgan.