Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

 
Tayanch tushunchalar: 
Qoraxoniylar davlati, doston, Bug‘raxon tili, adabiy 
manba, yozma yodgorlik, matnshunoslik tadqiqotlari, nusxa, tanqidiy matn, tavsif, 

---

128 
xos hojiblik, ideal timsollar, alifbe, muammo janri, muqaddima, fehrist, mundarija, 
chig‘atoy tili, uyg‘ur musulmon yodgorligi
. 
Ma’ruzada qo‘yiladigan muammolar: 
turkiy xalqlar ilk dostonining 
vujudga kelishi omillarini tavsiflash; “Qutadg‘u bilig”ning tili va yozuvi haqidagi 
bahslarga munosabat bildirish; doston g‘oyaviy mazmuni, kompozitsiyasi va 
badiiy xususiyatlarini tahlil qilish hamda baholash. 
Turkiy xalqlar ilk dostonining vujudga kelishi omillari. 
Turkiy xalqlar 
tarixida Qoraxoniylar davri milliy o‘zlikni anglashni, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy 
jihatdan yuksalishni, uyg‘onishni boshlab bergani bilan alohida o‘rin tutadi. Islom 
dini qabul qilinganidan keyin Qoraxoniylar davrigacha milliy qadriyatlarga, 
xususan, ona tiliga e’tibor bu qadar kuchaymagan edi. Manbalardagi 
ma’lumotlarda bu davrda turk manfaati siyosiy tus olgani seziladi. Qoraxoniylar 
davri o‘rganilgan ilmiy adabiyotlarda Movarounnahr va Xorazmda siyosiy 
hokimiyat turkiy sulolalarga o‘tishi munosabati bilan sodir bo‘lgan etnik jarayonlar 
o‘zbek xalqining shakllanishida yakuniy bosqichga yetkazgani ta’kidlanadi. Aynan 
shu davrda o‘zbek xalqiga xos elatni belgilovchi hududiy, madaniy-ma’naviy 
umumiylik, etnik o‘zlikni anglash ma’lum bir davlat doirasidagi etnik uyushqoqlik, 
din umumiyligi kabi omillar shakllandi. Bu davrda turkiylarning yangidan umumiy 
adabiy tili qaror topdi.
Ma’lumki, X asr o‘rtalarida Yettisuv viloyatida Qoraxoniylar davlatiga asos 
solindi. Davlat asoschisi Abdulkarim Sotuq edi. Arslonxon, Bug‘roxon, Qoraxon 
uning unvonlari bo‘lib, “ulug‘ xon” ma’nosini anglatgan. Bunga asos chigil hamda 
yag‘mo elatlarining arslon, bug‘ro (kuchli tuya) totemlari va “ulug‘” ma’nosini 
anglatgan “Qora” so‘zi edi. Saltanatda qarluq, chigil va yag‘mo qabilalari alohida 
e’tiborga sazovor bo‘lgan. Chunki Qoraxoniylar davlati ularning sobiq davlatlari 
asosida tashkil topgan edi. 

---

129 
Hozirgacha yaratilgan Yusuf Xos Hojib va uning asari haqidagi ilmiy 
adabiyotlarda ko‘proq shoirning feodal mulk egalari orasidagi to‘qnashuvlar, qonli 
janglar va boshboshdoqliklar davrida yashagani, bunday ahvolga barham berish 
uchun “Qutadg‘u bilig”dek asarga ehtiyoj bo‘lgani, asar xuddi shu muammolar 
yechimiga bag‘ishlangani haqida gapiriladi. Buni mutlaqo rad etib bo‘lmaydi. 
Lekin Qoraxoniylar davlatining ma’rifat asosida qurilganini ham e’tirof qilmaslik 
mumkin emas.
Bir tomondan yemirilib borayotgan Somoniylar davlati, ikkinchi tomondan 
XI-asr boshida tashkil topgan G‘aznaviylar, undan bir oz keyin vujudga kelgan 
Saljuqiylar, qolaversa, mamlakatni yiriklashtirilishiga jon-jahdi bilan qarshi turgan 
boshqa qo‘shni davlatlar bilan muttasil davom etgan urushlarga qaramay, 
Qoraxoniylar o‘z davlatining shuhratini XII-asrning o‘rtalarigacha saqlab qolishga 
erisha oldilar. Ular uzoq davom etgan erksizlikdan ezilgan xalq ishonchini 
qozongan ko‘rinadilar. Bunga davlatning o‘z davrida nisbatan ilg‘or harbiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va g‘oyaviy sohalarga aniq yo‘naltirilgan ilg‘or idora 
nizom va dasturlariga ega bo‘lgani sabab sifatida ko‘rsatilishi mumkin. Bu dastur 
davlat hokimiyatini mustahkamlashdan tashqari, xalqning moddiy va ma’naviy 
manfaatlarini himoya qilish, tarqoq turkiy qavmlarni birlashtirish, ularning 
qadriyatlarini umumturk qadriyatlari sifatida tiklash, rivojlantirish va tarannum 
qilishni nazarda tutgani shubhasiz. 999 yilda Qoraxoniylar idorasiga o‘tgan O‘rta 
Osiyoga ko‘plab turkiy qabilalarning ko‘chib kelishi kuchaygan. Bu ularning 
manfaati O‘rta Osiyoda yaxshi himoya qilingani va nufuzi ortganini tasdiqlaydi. 
Professor N.Mallayevning ta’kidlashicha, eron tillari guruhidagi tillarda so‘zlovchi 
ayrim xalqlar, jumladan, sug‘dlarning bir qismi turkiy tillarni ona tili sifatida qabul 
qildi. Yettisuv, Farg‘ona, Toshkent, O‘zgand, Koshg‘ar, Balasog‘un, Sayram va 
Xorazm kabi shahar va o‘lkalar xalqlari to‘la turkiy tilda so‘zlashar edi. 
Samarqand va Buxoro shaharlarida ham turkiy tilda so‘zlashuvchilar nufuzi 
orttirildi. Buning natijasida turkiylar soni ko‘payib bordi. Bu jarayonlar turkiy 
tildagi adabiyotning rivojlanishini tezlashtirib yubordi. 

---

130 
Ijtimoiy hayotda tasavvufning keng tarqala borishi falsafa va boshqa 
fanlarning rivojlanishini boshlab berdi. Garchi bu davrda ilm-fan asoslari arab va 
fors tillarida yozilayotgan bo‘lsa-da, turkiy xalqlar vakillari ham bu jarayonlarga 
faol qatnasha boshladilar. Bir necha mutasavviflarning yoki boshqa sohalar 
olimlarining turkiy xalqlardan yetishib chiqqani buning dalilidir. 
“Qutadg‘u bilig”ning yaratilishi va qadr topishi Qoraxoniylar davlatining tili, 
madaniyati, ma’naviyati va adabiyotining shuhrat tutishiga xizmat qildi. Har bir 
elig podshoh saroyida va markaziy shaharlarda o‘nlab yirik ijodkorlar badiiy ijod 
bilan shug‘ullanar edi. Mashhur “Chahor maqola” asari muallifi Nizomiy 
Aruziyning qoldirgan ma’lumotlariga ko‘ra, qoraxoniy hukmdorlar orasida 
Xizrxon ibn Ibrohim favqulodda katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritib, sulola 
shuhratini oshirgan. Uning chegaralarda o‘rnatgan tinchlik va mamlakat ichida 
joriy qilgan intizomi tillarda doston bo‘ldi. U bunga munosib edi. Agar Xizrxon ot 
minib biror yo‘lga chiqsa, oldida mustahkam qurollangan kishilardan tashqari yetti 
yuz oltin va kumush cho‘qmor, gurzilar olib borilar edi. U adabiyotni sevar edi. 
Uning saroyida shoirlar amiri Am’aq, ustod Rashidiy, Najjor Sag‘arjiy, Ali 
Banidiy, Pisari Dargush, Pisari Isfaroiniy, Ali Sipehriy kabi ijodkorlar faoliyat olib 
borardilar. Ular xoqon tomonidan juda katta in’omlar va yuksak martabalarga 
sazovor bo‘ldilar. 
Nizomiy Aruziy va boshqa tazkiranavislar, afsuski, bunday shoirlarning faqat 
fors tilidagi she’rlarini zikr qiladilar. Butun mamlakatdagi barcha mansablarda 
turkiylar turgan, harbiy aristokratlar turkiylardan iborat, davlat ishlari turkiy tilda 
olib boriladigan davlatda turkiy adabiyot “Qutadg‘u bilig” bilan cheklanishi 
mumkin emas edi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, davlatning adabiyotga e’tibori umuman ma’naviyat, 
madaniyat va san’atga bo‘lgan e’tiborning bir qismi edi. Chunki bu davrda faqat 
adabiyot emas, san’atning boshqa sohalari ham tez rivojlangani kuzatiladi. 
Qoraxoniylar davridan yodgorlik sifatida saqlanib kelayotgan bir qator me’moriy 
obidalar borki, ularning o‘ziyoq bu sohaning nechog‘li rivojlanganini ko‘rsatib 

---

131 
turibdi. Jumladan, Buxoro viloyatining Hazora qishlog‘idagi Dehgaron masjidi 9 ta 
gumbazli noyob arxitektura yodgorligidir. Yoki Buxoro shahridagi Minorai kalon 
nomi bilan mashhur Katta minorani ham me’moriy yuksak san’at namunasi 
sifatida ko‘rish mumkin. U Arslonxon minorasi ham deyiladi. Yodgorlik muhandis 
va me’mor Baqo loyihasi asosida qurilgan (1127). Yer sathidan 9 m chuqur, 
balandligi 50 metr. Kursisi qirrador, tepasi gumbazli davra qafasa-ko‘shk bilan 
bog‘langan. Minora yuqoriga ingichkalashib boradi va muqarnas bilan tugaydi. 
Qafasasidagi 16 ravoqli darchalar orqali atrofni kuzatish mumkin. Tepaga minora 
ichidagi 104 aylanma zina orqali chiqiladi. Sirti silliq pardozlangan. Ustma-ust 
joylashgan turli xil handasaviy shakldagi bejirim bezakli halqalari g‘ishtin 
dandanalar bilan hoshiyalangan. Katta minora shu turdagi qadimiy inshootlar 
orasida alohida o‘rin tutadi. Shakllarning o‘zaro monandligi va mutanosibligi, 
handasaviy uyg‘unlik, ajoyib ko‘rk va mahobatlilik Katta minoraga chinakam 
go‘zallik bag‘ishlaydi. 
Qoraxoniylar tomonidan bunyod etilgan Jarqo‘rg‘on tumanidagi minora, 
Urganchdagi Faxriddin Roziy maqbarasi, Amudaryo yoqasidagi Doyaxotin raboti, 
Buxorodagi Namozgoh, Raboti Malik, Mag‘oki Attoriy kabi obidalar ham bu 
san’atning o‘ziga xos nodir namunalari. 
Xuddi shunday, Qoraxoniylar davrida naqqoshlik va tasviriy san’at ham 
rivojlandi. Bu davrning eng muhim jihatlaridan biri, avval dindorlar tomonidan 
taqiqlab kelinganiga qarshi o‘laroq, turli xil yog‘och va ganchlardan o‘yib yoki 
yo‘nib odam, ot, buqa, tuya, yovvoyi echki kabi jonivorlarning tasvirlari 
yaratilganidir. Bunday ma’lumotlar O‘rta Osiyoga kelgan sayyohlar tomonidan 
yozib qoldirilgan. Yana bir muhim jihat, bu davrda xattotlikning san’at darajasiga 
chiqqanidir. Qoraxoniylarga yozilgan madhlarning ortib borishi uni tarqatishni 
talab qilishidan tashqari, olim va ijodkorlarning ko‘payishi, ular yaratgan asarlarni 
madrasa toliblariga va o‘quvchilar ommasiga yetkazish kitobat va xattotlikni 
rivojlantirishni taqozo qilar edi. Me’moriy obidalarning peshtoqlari, devor va 
eshiklarini bezashda ham xattotlar xizmatiga ehtiyoj tug‘ildi. Xatni naqshsimon 

---

132 
qilib yozish ham o‘ziga xos o‘lchov va handasaviy shakllarga asoslanishi kerak 
edi. Qolaversa, kosib va hunarmandlar ham o‘zlari yasagan idish hamda jihozlarni, 
zeb-ziynatlarni yozuvli naqshlar bilan bezash orqali qimmatini oshirar edilar. 
Shunday qilib, behisob ehtiyojlar xizmatni naqsh darajasiga olib chiqdi. 
Toshkent, Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vodiysida hunarmandlikning 
san’at darajasiga chiqqani, ular yasagan har bir jihoz yoki buyum ham nihoyatda 
go‘zal ekani manbalarda ta’kidlangan, ulardan namunalar qadimshunoslarimiz 
tomonidan topilgan. Sopolga sir berib ziynatlash, harbiy qurollarni mustahkam va 
qulay shakllarga keltirish ham shu yerlarda rivojlangan. 
Musiqa san’ati ham bu davrda o‘ziga xos yutuqlarni qo‘lga kirita boshladi. 
Arab va fors tillarida yaratilgan musiqiy risolalar chuqur o‘rganilib, mahalliy 
xalqlarga targ‘ib qilindi. Buni asli turkiy xalqlardan bo‘lgan Abu Nasr Forobiy 
misolida ko‘rish mumkin. U o‘zining musiqashunoslikka doir bir nechta asarini 
arab tilida yozdi, bir necha musiqiy asbobga isloh kiritdi. Ular bu fan bilan 
shug‘ullanuvchilar orasida keng shuhrat topdi. Bunday muvaffaqiyatlar, albatta, 
bolalikda, yoshlikda, o‘z ona yurtida uyg‘ongan havasning natijasi edi. 
Manbalarda Bo‘zar Keshiy ismli shahrisabzlik turkiyligi ta’kidlab 
ko‘rsatilgan bir musiqashunos haqida ma’lumotlar bor. Ularning safi keng 
bo‘lganiga shubha yo‘q. 
Albatta, san’at uzviylikda rivojlanadi. Adabiyot ham so‘z san’ati sifatida 
boshqa san’atlar qatorida rivojlandi. Afsuski, birinchidan, mo‘g‘ul istilosi tufayli 
turkiy xalqlar yaratgan adabiy manbalarning aksariyati zavol topdi. Ikkinchidan, 
kitoblarning barchasi qo‘lda ko‘chirilishi, bu jarayonda xattotlar harakatlantiruvchi 
kuch ekani va ilm-fan tili arab va fors tillari bo‘lgani uchun ular diqqatini ko‘proq 
arab va fors tilidagi asarlarga qaratgani, buning natijasida turkiy adabiy manbalar 
eskirib, yo‘qolib borgani bor haqiqatdir. Lekin shunga qaramay, turkiy adabiy 
manbalardan namunalar saqlanib qolishi ularning nihoyatda ko‘p bo‘lganini 
tasdiqlaydi. “Devonu lug‘ot-t-turk”da ko‘p shoirlar ijodidan namunalar keltirilishi, 
“Qutadg‘u bilig”da jamiyatda ma’lum bir toifaga aylanib ulgurgan shoirlarga 

---

133 
munosabat haqida maxsus fasl yozilishi, haqiqatan, ular ko‘pchilikni tashkil 
qilishidan dalolat. 
Xullas, iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy va ilmiy shart-sharoitlar hamda asoslar 
mavjudligi, shuningdek, badiiy-ijodiy tafakkur darajasining yetilgani “Qutadg‘u 
bilig”dek dostonlarning yaratilishiga omil bo‘lib xizmat qildi.