|
Ilig sundum o‘sh men biligni tilab,
So‘zuk so‘zga tizdim shoshurdim ura.
Kiyik tog‘i ko‘rdum bu turkcha so‘zug,
Ani aqru tuttim yoqurdim ora.
135
Siqodim, savittim, ko‘ngul berdi terk,
Taqi ma beringlar berarda yer-a.
Sunub tutmishimcha ezardim so‘zug,
Kelu berdi o‘tru yipori bura.
Ko‘ni so‘zladim so‘z irig ham achig‘,
Ko‘ni so‘zni yuzgan uqushlug‘ er-a.
O‘qug‘liqqa artuq og‘ir kelmasu,
O‘zum uzra quldum ocha ham yo‘ra.
Mazmuni: Mana, men bilimni istab qo‘l cho‘zdim,
So‘zni so‘zga uladim, yig‘ib-terib ajratdim.
Bu turkcha so‘zni tog‘ (yovvoyi) kiyigi kabi bildim,
Uni ohista ushlab,aldab yaqinlashtirdim.
Siladim, erkaladim, tez ko‘ngil berdi,
Shunday bo‘lsa ham, yemish berar paytimda hurkadi.
(Qo‘l) sunub tutgunimcha so‘zga ergashdim,
Ipor (xushbo‘yi) anqib kela berdi.
To‘g‘ri so‘zladim so‘z, dag‘al va achchiq,
To‘g‘ri so‘zni ko‘tarolgan zakovatli kishi (bo‘ladi).
O‘quvchiga ortiq og‘ir tushmasin,
(Ulardan) aniq va ravshan qilib uzr so‘radim.
Ko‘rinib turganidek, shoir turkiy tilda ko‘p ijod qilganini yovvoyi kiyikni
o‘ziga o‘rgatishdek mashg‘ulotga aylantirganini ta’kidlaydi. Qolaversa,
adabiyotimiz tarixida 50 yoshga borgan kishining ijodini boshlaboq “Qutadg‘u
bilig”dek dostonni yaratishi kuzatilmagan holdir. Shuning uchun Yusuf Ulug‘ Xos
Hojibning ijodi faqat shu doston bilan chegaralanmagan, deyish mumkin.
Shoir ulug‘ xos hojiblik mansabiga chiqqunicha ham saroyda turli lavozim va
mansablarda xizmat qilgan. Qoraxoniylar davlatining barcha kuchli va zaif
tomonlari unga yaxshi ma’lum bo‘lgan. Jumladan, jamiyat, ko‘proq hukmron
tabaqalar qabul qilgan axloq meyorlari yaxshi o‘rganilgan. Buning uchun albatta
136
saroy muhitida yashash va ishlash talab etilishi ma’lum. Lekin u kim bo‘lib
ishlagani adabiyotlarimizda yetarli darajada ochib berilmagan. Bizningcha, Yusuf
saroyda hojiblik vazifasida ishlagan. Bunday fikrning dalili shuki, hojiblik alohida
xususiyatga ega vazifa bo‘lib, o‘zining xos hojiblik va ulug‘ xos hojiblik kabi
boshqaruv ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan.
“Hojib” so‘zi lug‘atlarda “qosh”; “chodir”, “to‘siq”, “parda”; “hijobli”;
“darvozabon”, “eshik og‘asi”; “qoravul” kabi ma’nolari bilan izohlansa-da, arab
tilida uning o‘zagi (
hajaba
) “yopmoq”, “yashirmoq”, “berkitmoq”, “to‘smoq”,
“man’ qilmoq” kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Shundan kelib chiqib, bu nom bilan
yuritiluvchi lavozimdagi xodimning vazifalariga aniqlik kiritish mumkin.
Binobarin, hojiblik davlatning barcha moddiy va intellektual mulkini, jumladan,
qonunlarini ham himoya qilish bilan shug‘ullangan. Shuning uchun ham dostonda
“Ulug‘ hojib-ul begka ko‘rgu ko‘zi” (Ulug‘ hojib begning ko‘rar ko‘zidir)
deyilgan. Pora haqida “Qutadg‘u bilig”ning faqat hojiblik haqida so‘zlangan ikki
o‘rnida gap boradi. Birinchisi O‘gdulmish tomonidan eligga aytiladi:
Ko‘zi to‘q kishi ishta olmas urunch,
Urunch olsa hojib, bo‘lur beg kulunch.
Mazmuni: Ko‘zi to‘q kishi ishda pora olmaydi,
Hojib pora olsa, beg kulguga qoladi.
Ikkinchisi O‘gdulmishning O‘zg‘urmishga aytilgan so‘zlarida ta’kidlanadi:
O‘zung bo‘lsa hojib, urunch olmagu,
Chig‘ay, tul, yetimlar so‘zin tinglagu.
Mazmuni: O‘zing hojib bo‘lsang, pora olmaslik lozim,
Kambag‘al, tul va yetimlar so‘zini (dodini) tinglash kerak.
Agar hojibni eshik og‘asi, posbon yoki qoravul deb tushunsak, bunday
vazifadagi kishilarga qo‘yiladigan talablar boshqacha bo‘lishi kerak edi.
Keltirilgan baytda hojiblar davlat idora ishlarini nazorat qilishi, bunda
kamchiliklarni pora olish natijasida berkitilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi, fuqaro,
yetim-yesirlar ahvolini o‘rganib ish tutish lozimligi ta’kidlanadi. Qisqa satrlarda
137
juda katta vazifalar mohiyati ochib berilgan. Shu o‘rinda dostonda shoirga nisbatan
“parhez sohibi” iborasining qo‘llanishi ham bejiz emasligi ko‘rinadi.
Hojibning oddiy
eshik posboni, darvozabon emasligiga dostonda
O‘gdulmishning eligga darvozabonlar boshi (boshlig‘i) qanday kishi bo‘lishi
kerakligi haqidagi bobda aytgan so‘zlari ham dalil bo‘ladi.
Xos hojiblik mazmuniga ko‘ra, xon va uning yaqinlarini himoya qilgan. Yana
“hojib” so‘zining ma’nosiga qaytib, ular o‘z vazifalarini yashirin tarzda olib
borganlarini ham taxmin qilsa bo‘ladi. Har holda, hukmdorning davlat va xalq
munosabatlarini yuritishi hojiblar orqali amalga oshirilgan, deyishga asoslar
yetarli. Ulug‘ Xos Hojib hojiblik xizmatini boshqaruvchi bosh rahbar. Bu vazifaga
aynan shu xizmat bilan shug‘ullanib kelgan kishi tayinlanishi tabiiy edi.
Hojibning maqomi to‘g‘risida Mahmud G‘aznaviy davridan ikki misolni
keltirish mumkin. Birinchisi, sulton Mahmud Xorazmshohni mag‘lub qilgach,
uning o‘rniga o‘z Ulug‘ Xos Hojibi Oltuntoshni taxtga o‘tirg‘izib qaytadi.
Ikkinchisi, Sulton Mahmud o‘z o‘g‘li Mas’udning Hirotda yashagan davrida qilgan
nojo‘ya maishiy ishlarini nazorat qilib kelish uchun chopar yuborar ekan, uning
qo‘liga berilgan farmonda holatning nazoratini o‘tkazishda u yerdagi hojibning
yordam berishi vazifasi buyuriladi va, jumladan, shunday mazmundagi so‘zlar
yoziladi: “... Agar hojib Qutlug‘tagin Bihishtiyga jon aziz bo‘lsa, ushbu amru
farmonga bo‘ysunib, choparga barcha zururiy yordamlarni ko‘rsatsin...” Bu
misollardan ham hojibning o‘rni va mas’uliyati nechog‘li katta bo‘lganini anglash
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
