Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

“Qutadg‘u bilig”ning tarkibiy tuzilishi va mavzu doirasi. 
“Qutadg‘u bilig” 
hajman katta asardir. U qariyb 6500 bayt yoki 13 ming misraga yaqin bo‘lib 
she’riy yo‘lda yozilgan. Muallifning ta’kidlashicha, asar 18 oyda yozib tugatilgan. 
«Qutadg‘u bilig» asariga muallif tomonidan qo‘yilgan nom. Bu qutga – baxt, 
saodat va davlatga eltuvchi bilim demakdir. Shoir shunday yozadi:
 
Kitab ati urdum «Qutadg‘u bilig», 
Qutadsu o‘qug‘lika tutsu elig 
Mazmuni: Kitob otini «Qutadg‘u bilig» qo‘ydim, 
O‘quvchiga baxt keltirsin, qo‘lidan tutsin. 
«Qutadg‘u bilig» tarkibi uch bosqichdagi muqaddima bilan boshlanadi: 
Nasriy muqaddima (38 satr), undan so‘ng 73 fasl nomining mundarijasi 
keladi. 
SHe’riy muqaddima (77 bayt). 
Muqaddimaviy boblar (11 bob, 390 bayt). 
Lekin bu muqaddimalarning dastlabki ikkitasining muallifga nisbatida fanda 
ixtilofli fikrlar bor. YA’ni ularning muallif tomonidan yozilganiga olimlar 
tomonidan shubhalar bildirilgan. Garchi ko‘pchilik ular Ulug‘ Xos Hojib 
tomonidan yozilganini e’tirof qilsalar-da, bizningcha, bu shubhalar haqiqatga juda 
yaqin. Doston tadqiqotchilaridan biri Q.Karimov o‘z shubhalarini shunday 
asoslaydi: “Biz o‘z navbatida muqaddima va mundarija o‘zganing ishi, degan 
fikrni quvvatlaymiz. Chunki, birinchidan, kitob tuzish an’anasiga ko‘ra basmala 
(unvon) bir marta keladi. «Qutadg‘u bilig»da esa muqaddimadan avval va 
fihrastdan so‘ng, nazm qismining boshlanishida keladi. 
Ikkinchidan, 
muqaddimada 
bayotga 
(xudoga) 
hamd, 
yalovochga 
(payg‘ambarga) va sahobalarga sano va madh (na’t deyilmoqchi – N.SH.) aytilib, 
so‘ng kitob haqida gapiriladi. Nazm qismining boshlang‘ich bir necha sahifalarida 

---

142 
ham xuddi shu narsalar alohida lavhalar bilan takrorlanib keladi, qisqasi, 
muqaddima nasr va nazmdan iborat bir narsaning ikki xil takrori bo‘lib qoladi. Bu, 
albatta, muallifning ishi emas... 
Uchinchidan, mundarijada keltirilgan sarlavhalar bilan tekstdagi sarlavhalar 
tarkibidagi so‘zlarga ko‘ra farq qiladi, tekstdagi ayrim bob nomlari mundarijada va 
mundarijadagi bob nomlari tekstda uchramaydi. Demak, tekstdagi boblar nomining 
umumiy mazmunini saqlab, o‘zga shaxs mundarijani o‘z so‘zlarini aralashtirib 
yoza bergan. 
To‘rtinchidan, nasriy muqaddimada muqaddima avtori kitob muallifi haqidagi 
bahsda uchinchi shaxsni nazarda tutib gapiradi...”
15
Muqaddima asar yozilib atrof yurtlarga tarqalgani va o‘z e’tirofini topgandan 
keyin qo‘shib qo‘yilganini undagi: “Bu kitob qayu podshohqa yo qayu iqlimqa 
tegdi ersa g‘oyat uzluqindin, nihoyatidin kecha ko‘rkluglukindin ul ellarning 
hukamolari, olimlari qabul qilib, tekma biri bio turlug ot laqab berdilar: chinlig‘lar 
«Adabu-l-muluk» («Hukmdorlar odobi») ot berdilar. Mochin malikining nodimlari 
«Oyin-ul-mamlakat» («Mamlakat tartibi») atadilar, Mashriqlig‘lar «Ziynatu-l-
umaro» («Amirlar ziynati») teb atadilar. Eronlig‘lar «Shohnomai turkiy» (Turkiy 
shohnoma) tedilar, ba’zilar mo «Pandnomai muluk» («Hukmdorlar pandnomasi») 
temishlar. Turonlig‘lar «Qutadg‘u bilig» teb aymishlar. Bu kitobni tasnif qilg‘ili 
Balasog‘un mavludlig‘ parhez ezisi er turur. ammo bu kitobni Koshg‘arda tugal 
qilib, Mashriq maliki Tavg‘achxon uskinga kekurmish, malik ani og‘irlab, ulug‘lab 
o‘z Xos Hojibliqi anga bermish turur...” degan so‘zlar buni tasdiqlaydi. 
Muqaddimaning uslubi va ruhida ham farqlarni sezish mumkin. 
Asosiy qism – doston mazmuni 68 bob, umuman, 174 sarlavha ostida berilgan 
matnda rivojlantiriladi. Umumiy hajmi taxminan 5896 bayt. Xotima qismi ikki 
qismda va masnaviy bobdan iborat bo‘lib, masnaviy bob mazmunigina dostonga 
aloqador. 
15
Каримов Қ. Сўз боши // Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. – Тошкент: Фан, 1971. – 14-бет.

---

143 
«Qutadg‘u bilig»da 180 ga yaqin to‘rtlik, masnaviy va uch qasida ham 
keltirilgan. Bulardan tashqari, bir necha o‘rinda “shoir nima deydi eshit”, “dono 
so‘zin tingla” kabi bir necha toifaning tilidan aytilgan bayt yoki misralar bor. 
Muqaddima muallifi asarda keltirilgan bunday iqtibos uslubidagi she’rlarni “Chin 
hakimlarining amsollari” va “Mochin hakimlarining ash’orlari” deb ataydi. Aslida 
ularning ba’zilari qofiyalanishidagi farqlar hisobga olinmasa, shoirning o‘zi ijod 
qilgani sezilib turadi. 
Dostonning mavzusiga kelganda, u, eng avvalo, inson qadr-qimmati yuksak 
fazilatlarga egaligi bilangina baholanishini tarannum etishdan iborat. Bunday 
fazilatlarga ega insonlar xalq orasida aziz va mukarramdir. Inson fazilati qancha 
ortsa, uning martabasi, qadri shu qadar ortib boradi. Lekin yuksak fazilatlar 
nimalardan iborat? Dostonda ular quyidagilar bilan belgilanadi: 
Birinchisi, Yaratganga, olamga, o‘zi yashab turgan mamlakat va uning 
hukmdoriga sodiqlik, xayrixohlik. 
Ikkinchisi, axloqiy komillik, diniy e’tiqodda sobit bo‘lish. 
Uchinchisi, aql-zakovat, chuqur bilim (ilm) va hunar (san’at) egasi bo‘lish. 
To‘rtinchisi, ehtiyojlarini qondirishga yetarli mol-mulk yig‘a olish. 
Beshinchisi, qanoatli bo‘lish, o‘zida nafsni sindirish, dunyo moliga hirsni 
yo‘qotish. 
Oltinchisi, mard va jasur bo‘lish. 
Muallif barcha ijtimoiy tabaqa, toifa a’zolarining jamiyatda qabul qilingan va 
e’tirof etilgan mavqelari, o‘rni borligini zikr etadi va ularga munosabatning shu 
taxlitda olib borilishini ma’qullaydi. Lekin bunda davlat manfaatlari, shaxsning 
sha’ni, obro‘-e’tibori hisobga olinishi zarurligiga diqqat qaratiladi. 
Ulug‘ Xos Hojib odamlarni ikki jihatiga ko‘ra toifalarga ajratadi: birinchisi, 
kishilarning moddiy boylikka egaligi jihatidan tutgan o‘rinlariga ko‘ra tasniflash. 
Bu tabiiy ravishda uchga ajraladi: boylar, o‘rta hollar va chig‘aylar (kambag‘allar). 
Ikkinchisi, nasab, mansab-martabaga ko‘ra tasnif. Bunda jamiyat a’zolarining 
ijtimoiy kelib chiqishlari, asosiy mashg‘ulotlari, kasblari, hunarlari, xizmatlari 

---

144 
kabilar hisobga olinadi. Aslida, shoir jamiyatda mavjud bu toifalarni o‘z nuqtai 
nazaridan tavsiflaydi va ularning burch hamda vazifalari nimalardan iboratligini 
uqtiradi.