N. Yu. Jo’ruyev

Tugallanmagan ishlab chiqarish (130-satr) moddasida tugallanmagan ishlab chiqarish va ishlar (xizmatlar) bo'yicha sarflangan xarajatlar, ya'ni buxgalteriya
38
hisobi schyotlar rejasining “Tovar-moddiy zaxiralari” nomli 2-bO"lımning schyotlarida hisobga olinadigan xarajatlar ko’rsatiladi. Buning uchun ^tugallanmag_an ^{ishlab chiqarish, O'zbekiston Respublikasida «Buxgalteriya hisobi to’g’risid}a»gi ^{Qonun hamda O'zbek iston RespublikdSi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-y}il ^5- fevral kuni 54-son qarori bilan "Mahsulot (ish, xizmat)1arni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tarkibi tO’g risida"gi ^{Nizomga muvofiq daromaddan olinadigan soliqni hisoblashda e'tiborga olinadi}ga^{n rejalashtirish, hisobga olish va mahsulot (ish, xİ2ıTıat) tannarxini kalkulyatsiya q}ilish bo'yicha uslubiy tavsiyanomalarga muvofiq hisoblangan bahoda aks ettiriladi.
Su'yektlar (qurilish, ilmiy tekshirish va qidirux bilan shug’ullanuvchi) joriy yilda buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnoma asosida alohida mohiyatga cga bo’lgan ^{tLlg lllangan ish bosqichlari uchun hisoblashishlami amalga oshiradi va uni hisob}ga oladi. Ushbu usul da buyuHmachi balansga faqatgina to'liq tayyor bo'lgan mahsulotlami qo'shadi.
Buxgalteriya hisobıda tugallangan belgilangan tartibda qabul q il ingarl va to’langan bosqichlar yoki schyotlaming (bank tomonidan qo'yishga qabul ^qilingan) haqiqiy xarajatlarinino miqdori 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schx otidan 9110- Sotilgan tayyor mahSUl Otlarning tannarxi" yoki 91₃0-"Sotilgan ish va ^X)ZıTlallafn_ing tannarxi” schyotlatining debetiga chiqim qilinadi. Bir vaqtning o’zida to’ langan yoki to’lovga qabul qil indan schyotlardagi miqdorga 4010 «Xaridor va b^uyuHnıachilar_dan olinadigan schyotlar”ning debeti bilan 9010-"Tayyor mahsulotlami sotishdan olingan ^{daromadiar" yoki 9030-"Ish va xizmatlarni sotishdan olingan daroma}dlar" ^{schyotlarining krediti korrespondensiyalanadi. Buyurtmachilardan bajarilg}an ishlarning tugallangan va qabul qilingan schyotlardagi nuqdorga 40 10-“Xaridor _va ^{buyurtmachilardan olinadigan schyotlar”ning debeti bilan 90 10-“Tay}yor ^{mahsulotlami sotishdan ol ingan daromadlar” yoki 9030-“Ish va xizmatlarni sotishd}an olingan daromadlar” schyotlariniog krediti korrespoⁿdensiyalana_di. Buyurtmachilardan bajarilgan ishlarning to’langan va qabul qilingan ^bosqichlari uchun olingan mablag’lar 5110-"Hisoblashısh schyoti"ning debetiga va 4010- "Xaridor va buyuHmachilardan olinadigan schyotlar" schyOtining kreditida aks
ettiriladi.
Hamma ishlar tugatilishi bilan buyurtmachi tomonidan jami bosqichlar uchun to’langan qiymati 4010-”Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan ^schyotlar" schyotining kreditiga yoziladi.
4010 schyotda hisobga olingan to'1iq tugatilgan ishlar qiymati olingan bo'nak ^{(avans) hisobiga 63 10 schyotning debeti va 4010 schyotning kreditlari b}o'yicha yozuv qilinadi va buyurtmachilardan oxirgi hisoblashishga ko'ra olingan summa hisobiga (5110 schyotning debeti va 4010 schyotning krediti) yopiladi.
^{Shuningdek, ushbu moddada qishloq xo'jaligining tugallanmagan ishla}b chiqarish xarajatlari, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish qiymati ayirilga_n ^holda aks ettiriladi va hisobot davrining ohiriga nisbatan tugallanmagan asosiy vositalarni ta'mirlash ishlari bo'yicha xarajatlar ko'rsatiladi.
"Tayyor mahsulot" (140-satr) moddasida buyurtmachilar bilan tuzilg shartnoma asosida va tegishli texnik shaolarga hamda standartlarga muvofiq barcha ^{qismlari bilan butlangan va qabul qilish uchun sinovdan o'tkazi1gan, to'liq ishla}b
ı9
chi^{qarilgan mahsulotlamirıg qoldig‘i haqiqiy ishlab chiqarish tannarxida ko'rsatiIadi.} Ko^{'rsatilgan talablarga javob bermaydigan mahsulotlar, topshirilmagan ishlar} tuga^{llanmagan hisoblanadi va tugallanmagan ishlab chiqarishning tarkibida} _ko'rsatiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun 2800-"Tayyor mahsulotlarni hisobg^a oluvchi schyotlar" foydalanganda. tayyor mahsulot ushbu moddada me'yoriy
^(reja) ta^{flrlarxda aks ettiriladi.}
"Olib sotiladigan tovarlat" (150-sam) moddasida o'z Nizomiga ko'ra savdo va um^{umiy ovqatlanish faoliyatini amalga oshiruvchi su'yektlar sotib olgan tovarlari} qol^{dig'ining qiymatini ko’rsatadi. Runda umumiy ovqatlanish su'yektlarining} o^{shxona va omborlarida qolgan xom ashyolami, shuningdek yemakxonalardagi} to^{varlaming qoldig"i ko'rsati1adi.}
Bu moddada sanoat va boshqa ishlab chiqarish su'yektlari sotish uchun
keltiriladigan mahsulotlarni, materiallarni, buyumlarni, shuningdek sanoat kor^{xonalaridagi keltirilgan mahsulotlami (lekin chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga} _qo'shilmaydigan), ya'ni xaridor tomonidan alohida haq to’lanadigan tayyor _buyumlarning qiymatini ko’rsatadi.
Ushbu moddada tovarlaming qiymati sotib olish va sotish baholarida alohida, _shuningdek mo1 yetkazib beruvchilar tomonidan beriladigan chegirmalar va to^{varlarga qo'yilgan ustama baho sunımalari alohida keltiriladi.}
"Kelgusi davr sarflari" (1 60-satr) moddasida hisobot daVrİda sarfiangan, lekin kelgusi hisobot davrlarida ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga olib boriladigan, ya"ni vaqt oralig’ida uzilishi lorim bo’lgan xarajatlarning miqdori ko'rsati1adi. Dunday xarajatlarga shu bilan birgal ikda asosiy vositalami o’z vaqtidan tashqari o'tk^{azilgan ta’mirlash (ta’mirlash jamg'armasi tashkil qil inmagan su'yektlar} bo'^{yicha), davriy nashrlarga obuna, oldindan to'langan ijara haqi va boshqa xarajatlar} hac^{ı kiradi.}
"Milliy valutadagi pul mablag'lari" (170-satr) moddasida su’yektning 5100- "Hisoblashish schyoti", 5500-”Banklardagi maxsus schyotlar", 5600-"Pul ekv^{ivalentlari va yo'ldagi pul mablag'lari", 5700-"Yo’ldagi pul o'tkazmalari"} sc^{hyotlaridagi pul mablag'larining qoldiq miqdori ko'rsatiladi. Balansning bu} moddasida aks ettirilgan rnablag'lar miqdori bank ko'chirmalaridagi miqdorlarga mos kelishi shart. "Xorij valutasidagi mablag'lar" (180-satr) moddasida su'yektning b^{ankdagi xorij valutasidagi schyotlardagi mablag'larni O'zbekiston Respublikasi} M^{arkaziy Banki tomonidan hisobot davrining oxirgi kunida belgilangan kurs} bo'yicha so'mga aylantirilgafl xorij valutasidagi mablag'larining qoldig’i ko'rsatiladi. "Kassadagi pul mablag’lari" (190-satr) moddasida balans tuzilgan kunga so^{'yektning kassasidagi milliy va xorij valutasidagi mablag'larining qoldig"i} ko'rsatiladi. Ma'lumotlar 5010-”Milliy valutadagİ pul mablag'lari” va 5020-”Xorij
valutasidagi pul mab1ag'1ari" schyotlaridan olinadi.
"Qisqa muddatli qo'yilmalar" (200-satr) moddasida boshqa su'yekt1aming qimmatbaho qog'ozlariga, foizli davlat obligatsiyalariga mahalliy qarzlarga va shunga o'xshash boshqa qarzlarga qilingan qo'yilmalar (investitsiyalar) (bir yildan orti^{q bo'lmagan muddatda) va shu bilan birga boshqa su’yektlarga berilgan}


4O
qarzlarning miqdori ko'rsatiladi. Ushbu ma’lunıoÎlar 5800-"Qisqa muddatli investitsiyalami hisobga oluvchi schyotlar” ning ^qold_'s’^idanolinadi.
Sotıh olingan xususiy aksiyalar (210-satr) moddasida su’yektning o'zi chiqargan ^{xususiy aksiyalarini qayta sotib olib, keyinchal ik tarqaıish uchun bir yil muddatgach}a ^{o'zida saq langan aksiyalaming miqdori ko'rsatiladi. Sotib olingan xususİy ak}siyalar 5810-"Qimmatli qog'ozlar” schyotida hisobga olinadi. Foydaning taqsimlanishida sotib olingan xususiy aksiyalar bo'yicha dividendlar hisoblanmaydi.
“Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar” (220-satr) moddasida xaridorlarga jo’natilgan mahsulot va tovarlar, buy urımachilarga (xaridorlarga) topshirilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlar to'1iq haqiqiy tannarxda, moliyaviy naıijani aniqlashda esa jo'natish yoki smeta qiymatlarida subektning pul mablag'lari (yoki boshqa) schyotlariga to'lovlar kelib tushguoga qadar yoki o'zaro to'lov talabnomalarida hisobga olinguncha va olingan vasiqalar bılan ta'minlangunga qadar ko’rsatiladi. Ushbu ma'lumotlar 4010-”Xaridor va va buyurlmachilardan olinadigan schyoılar” va 4020-“Olingan vasiqalarning joriy qısmi" schyotlarining qoldig’idan olinadi. ”Mol yetkazib bemvchilar va pudratchilarga berilgan bo"nak (avans)lar" (230-satr) moddasida boshqa su"yektlarga keyinchal ik hisoblashishlar uchun berilgan bo’nat (avans) miqdorlari 4300-“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'8ak (avans)lar” schyotining rna'lumotlariga asosan ko'rsatiladi.
"Sol iq va majburiy to’lovlar bO yicha bo'naklar” (240-satr) moddasida soliq va moliya muassasalariga berilgan bo'naklar, shu bilan birgalikda soliqlar bo'yicha ko"p to’langanlik holatlari qo'shilgan holda, byudjetga bo’ lgan yig’im va boshqa to’lovlar ko'rsatiladi.
“Xodiıularga berilgan bo'naklar va ularning boshqa qarx.lari” (250-satr) moddasida su'yekt ishchi va xodimlarining bank yoki shu su'yektning mablag'lari hisobiga olingan kredit va qarzlari, su'yektga keltirilgan moddiy rorami qoplash va shu kabilar bo'yicha bo'lgan qarzlar ko'rsatiladi. Shu bilan birgalikda bu moddada ^{jamoa va shaxsiy uy-joy quriÎishiga yoki dala-hovli sotib olish va bog’ uchastkalarid}a yashash sharoitini yaxshilash uchun xodimlarga berilgan qarzlar, yosh oilalarga yashash sharoitlarini yaxshilash va uy xo'jaligini tashkil etish uchun beriladigan foizsiz qarzlar aks ettiriladi. Tegishli ma'lurnotlar 4400-"Xodimlarga beri1ga» bo’naklar” va 4600-"Xodimlaming boshqa muomalalar bo'yicha qarzlari" schyotlaridan olinadi.
Su'yekt balansining aktivi va passividagi "Avlod korxonalaridan olinadigan schyotlar" (065-satr) moddasida, avlod korxonalari bilan bo'lgan joriy hisoblashishlar (balansiararo hisoblashuvlar) bo'yicha olinadigan mablag'laming summalari aks ettiriladi. Bunda avlod korxonasi timsolida yuridik shaxs hisoblanuvchi hamda investitsion va moliyaviy faoliyatini belgilash huquqi asosiy su'yektga doimiy ravishda berilgan korxonalar tushuniladi. Asosiy su'yekt va uning avlod korxonasi bo'yieha ma'lumot1ar jamlanishi lozim. Yig"ma hisobotda ushbu kO rsatilgan moddalar jamlanadi.
"Ayrim balansga o'tkazilgan bo'linmalardan olinadigan schyotlar" (260 va 270- satr) moddasida filiallar va uyushma korxonalari bilan bo'lgan joriy jarayonlar bo'yicha 4110-"Mustaqil balansdagi bo'linmalardan olinadigan schyotlar" schyotida yuritiladigan hisoblashish ma'lumotlari aks ettiriladi.
"Ta'sischilarning qarzi" (280-satr) moddasi ho"yicha 4710-“Ta'sischilaming ustav kapitaliga qo"shadigan ulushlari bo'yicha qarzlar” schyotida hisobga olinadigan su'yekt ta'sischilarining ustav kapitaliga ulushi bo'y icha qarzlari ko’rsatiladi.
^“Boshqa dcbitorla^{r" (290-satr) moddasida 4420, 4430 va 4490 schyotlarining} ma'lumotlariga asosan hisobdor shaxslarning, iovar-moddiy qimmatliklarini qabul
qilish paytida aniqlangan kamomadlar bo'yicha mol yetkazib beruvchilaming qarzlari (4210-schyotga asosan) ko’rsatiladi. Shuningdek, bu moddada xo'jalik faoliyati natijalariga olib boriladigan, ya’ni qarzdor tomonidan ularni undirish to’g'risidagi qarori bilan olingan jarimalar va beqarorlik to’lovlar aks ettiriladi.
Ushbu ma'lumotlar 4820 va 4890 schyotlaridan olinadi.
“2-bo’1im bo'yicha jami" (300-satr) moddasidan 120-290 satrlarning yig’indisi
k^o*rsatiIadi.
“Balansning aktivi bo'yicha hammasi” (3 10-satr) moddasida 1 10 va 300 satrlarning yig’indisi yordamida topiluvchi balans aktivining umumiy summasi ko'rsatiladi.

9.