N. Yu. Jo’ruyev

_MOLIY›4i
ÆSOBOT

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VR O’R’I’A MAXStIS TA'LIM VAZ IRLIG I

TOSHK E NT OAVLAT IQTISODI YOT UN IVERSITETI

MOLIYAVIY
HISOBOT
D’zbekistun Respuhliûax i Oliy va O’rtO PHf£ SHH,ûuüb-lıuııar ta’timi o hıı v-nıetodik hirlaslımalar fuoliyııtiııi Muvofiqlaslıtiruvclıi Kengaslı tomanidun 534ûR00
«Soliqlur va suliqqa fortislı» ta’lint yo ’nalishi tolubalari ııclıuıı o gu v qo ’//aBnu sifatida tavsiye etilgatı
TOSIIKEhT- 2010
0 N.Yu.Jo’ruyev. Moliyaviy hisobot. O'quv go’llanma. TDIU. -T.: 2010. 160
bet.

Mas'ul muharrir:

O’.T. Eshboyev - iqtisod fanlari nomrodi, dotsent. TDIU “Buxgalteriya hisobi
va audit” fakul'teti dekani


Yaqrizchilar:
I.A.K. Ibragimov - iqtisod fanlari doktori, O'zbekiston Respublikasi I3ank-moliya
akademiyasi “Buxgalteriya hisobi, tahlil va audit” kafedrasi mudiri.
2. M.IO. Paxaooa - iqtisod fanlari nomzodi, dotsent, TMI “Buxgalteriya hisobi va
audit” fakul'teti dekani

O'quv qo’ llanma Davlat ta"lim standarti ıalablariga muvofiq tayyorlangan bo’I ib, unda buxgaltcriya balansi va uning tuzilishi, rnoliyaviy natijalar to'grisida hisobot, asosiy vositalar harakati to'grisida hisobot, pul okimÎari to'grisida hisobot, xususiy kapital harakati to'grısidagi hisobotlarni tuzish va taqdim Ctish hamda moliyaviy hisobot shakllariga izoh va tushuntirish xatlarini rasmiylashtirıshning tauibi nazariy va amaliy jihatdan keng yoritib bcrilgan.

Ushbu qo'llanma oliy o'quv yurtlarining bakalavriat va magistratura talabaları uchun qo'llanma sifatida tavsiya ctilgan. Shuningdck, buxgalterlar, auditorl ar, menedjerlar va soliq nazoratchilari ham qo’ llanma si fatida foydalanishlari mumkin.

О Н.Ю. Журвеа. Фопансоааи ozueraocmo. Уоебпое пособие. ТГЭУ. -Т.: 2010 r. стр 160.

Ответственные редакторы:

I . У.Т. Эшбоев - кандидат эхономичесхих наук, доиект. ТГЭУ, декан факультета «Бухгалтерского учета и аудита».


Реиензенты:

1. 
   А.К. Ибрагимов — доктор экономических нЬyк, sавеиvющий хафедрой
   

«БухгАлтерскогоучета,анализаиаудита»Баі‹ховсхо-фиі‹ансовойакадеwии
РеспубликиУзбекистаи.

2. 
   M.MX. Рахигіов - кaндИдaт эхономическпх наук, лоцент. ТФИ, декан фНкультета«Бухгалтерскогоучетаиаудита».
   

Учебкое пособие подготовлен в соответсвии с Государствеикым стандартом образования, и в нем раскрыты теоритхчесхие и практические вопросы бухгалтерского баланса и его струкіура, отчеі о финансовьlх ^{результатах, отчет о двнжехин основных сре}А^{ств, отчет о яекежнь х лотоках,}

отчет о собственное калитале и порядок оформлекня лояснений, примечаний,
и расчетов.
Данное yoc6noe пособис рекоиендовапо в качестве учебного пособия для с+уден+ов fiaxnsaвpиara п uarnczpaщpы аысишх уиебных завепенпй. Тaкoe рехомеип¿е+ься в каоес+ве у•іебаое пособие бухгал+ераи, ayдnropau, меііептерам и пwоговым инспекторам.

Iqtisodiyotni tizimli va tarkibiy jihatdan izchil yangilash davrida iqtisodiyotda makroiqtisodiy mutanosiblikni ta'minlash, iqtisodiy o'sishda yetakchi o'rin tutishi lozim bo"lgan ishlab ehiqarish, soha va tarmoqlami jadal rivojlantirish O'zbekistonning o'ziga xos xususiyatlari muammolarini hal etishga qaratildi.' Ushbu vazifalami bajarishda, xo'jalik yurituvchi su'yektlarda buxgalteriya hisobi va hisobotlami xalqaro standartlar talablariga muvofiq mukammaltirish masalalari bugungi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.

Buning uchun xo’jalik yurituvchi su"yektlarda buxgalteriya hisobining dastlabki hisob ma'lumotlarining tuzilishi va manning rasmiylashtirilishini, shuningdek, tuziladigan hisobotlaming shakli va mazmunini takomillashtirishni taqazo etadi.
«Moliyaviy hisobot» kursini o'rganishdan maqsad-xo'jalik yurituYchi su'yektlarda buxgalteriya hisobotlarining nazariy va uslubiy asoslarini, shuningdek, usul va tamoyillarini chuqur o'rgatishdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalami bajarish talab etiladi:
-Iqtisofiy inqirozning integractiyalashuvi sharoitida moliyaviy hisobotning niazmuni. o’rni va ahamiyati;
-moliyaviy hisobotning ichki va tashqi foydalanuvchilami korxona faoliyatiga ord ma"lumotlar bilan ta’minlashdagi vazifalari;
-moliyaviy hisobotning tuzilishi va tarkibi;
-buxgalteriya balansi va uni tuzish uslubi;
-moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot ko"rsatkichlari va uni tuzish tartibi;
-asosiy vositalar harakati to’g"risidagi hisobotning mazmuni va uni tuzish
qoidalari;
-xususiy kapital to’g’risidagi hisobotning korxona faoliyatining samaradorligini oshirishdagi o’rni va uni tuzish usullarini qo'l1ash;
-put oqimlari to’g’risidagi hisobotning korxona moliya resurslarini boshqarishdagi ahamiyati va uni tuzishda milliy va xalqaro standartlarda
qo'l1aniladigan usullarni va ularni amaliyotga qo'llash;
-moliyaviy hisobotlarga izoh xatini tayyorlash;
-moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish va topshirish tartiblarini o'rganishdan
iboratdir.
«Moliyaviy hisobot» kursi «Buxglteriya hisobi nazariyasi», «Moliyaviy hisob»,
«Boshqaruv hisobi», «MOliyaviy tahlil», «Moliya va kredit», «Soliq va soliqqa tortish», «Menejment», «Marketing)›, «Statistika» kabi fanlar uzviy bog'1iqlikda o'rganiladi.
«Moliyaviy hisobot» fanini o'qitishda quyidagi ilg’or pedagogik va axborot texnologiyasidan: aqliy hujum, bumerang, insert, veer, prezentatsiya, slaydlar tayyorlash va ulardan samarali foydalanish; testlar tayyorlash, Internet tizimidan keng foydalaniladi.
Mazkur qo'1lanmani tayyorlash jarayonida “Buxgalteriy^a hisobi» fani bo'yicha
^{tayyorlangan o'quv adabiyotlari tahlii qilindi. Bular jumlasiga, «MOJlHRBx}ñ ^{xaco6 »}

' Kapouoa H A. 3piiuiiinraii xrryitnapiiu taycraxcaMm6, sxru uappanap copii tis'iiio xapazar itunuiuiiMii3 coanxt.

«Xanz chen» raaer»cu 29 (3828)-com.11.02.2006.
4
(U.ho6owonOB Bi› K.WyuaHnë3os. ,gapcanx, 2002ñ), «Y qeT, cxTyai‹nH npnyep i.»
(”Onzon P., ,Qr. Pxc. s'vcsnxx, 2000 r), «Alpes u nüi 6yxrw+epcxoro ye‹rra.»
^{\ H l4afl3 6. Y‹ied›i}»«, ^{2000r) «6yxrwzep e xxcodn » (A. Kapnuos, @.HcaouOB.}
.1.ABaoxyaoB. DapcariX, 20O4ñ), ‹3a OîîâB ñ 6yxraaTepnn xncofi ›) (A COTBOaanee. ,Qapcartx, 3-TOM, 2004îi), «E›yxranTepxn xncoöx nazapÏ4RCHï7 (b. OMHMOB. ,QapCn›‹x, 2004îî), Byxrwzepc«›‹fi y e+ (H.F.KoHqpaxoB. s'Vg6HpiK, 2004 r). kabi o'quv adabiyotlari yaratilgan. L shbu adabiyotlarning Xorijda chop etilganlari bizda amal qilinayotgan buxgalteri ya hisob i schyotlar rejasiga ko’ra va
ular namunaviy o’qUV dasturimizdan ham farq q iladi. Respublikamizda chop
etilganlari esa, dastur asosida yozilgan bo'1ib, «Sol iqlar va sol iqqa tortish» yo'nalishlariga mo'1jallanganligidir. Biroq, namunaviy o'quv rejasiga binoan, boshqa iqt isodiyot yo’nalishlarida ta’lim olayotgan talabalarga «Moliyaviy hisobot» kursini tin sifatida o’qitilishi, ushbu fan bo’yicha darslik tay yorlashni taqozo qilmoqda. Shu boisdan. yuqorida keltirilgan adabiyotlar mazkur kan bo’yicha tuzilgan namunaviy o’qua rejasiga mos kelmas ligidir. Albatta yuqorida sanab o’tilgan darslik va o"quv qo’llanmalar yuqori saviyada yozilgan o’quv adabiyotlari hisoblanadi hamda ular nazariy-amaliy ahamiyatga egadir. Biroq, 2004 y ildan boshlab xo’jat ik yurituvchi su'j ektlar faoliyatiga 21 -sonli BHMSni tatbiq etilishi, ushbu adabiy'oilami ham qayta ish lashni taqozo qilmoqda. Bu standartga mm ofiq, barcha su’yektlarda xo’jat ik jarayonlarini Yangi schyotlar rejasiga binoan, hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari yaratild i. Shu boisdan, “Mol iyav iy hisobot” fanidan qo’ llanmani yaratishga chtiyoj sczilganligi bois, mualliflar tomonidan o'quv rejasiga ko'ra, namunaviy dastur asos ida mazkur o'uv qo’llanma tayyorlandi.
K itob Oliy o’quv yurtlarining talabalari uch un darslik sifatida tavsiya qilinadi. Shuningdek, darslikdan buxgalterlar, auditorlar, tadbirkorlar, menejcrlar, iqtisodchilar va kasb-hunar kollejlari o’qituvchilari hamda talabalari ham qo’llanma sifatida foydalanishlari mumkin.

5
t-Bob. O'zbekistonda va xslqaro amaliyotda moliyaviy hisobotning mazmuni va shamiyati

1. 
   Moliyaviy hisobot to’g’risida tushuncha, uning mohiyati va ahamiyati
   

Iqtisofiy inqirozning integraGtiyalashuvi sharoitida korxonani samarali boshqarish uning xo’jalik taol iyati, mablag’laridan foydalanish, ularni tashkil etish rnanbalari to’g’risidagi iqtisodiy axborotlarni tezkorlik bilan olish va foydalanishni talab qiladi.
Bu boshqaruv xodimlaridan moliyaviy hisobotni o’qiy olish, ya'ni hisobot har bir moddasining iqtisodiy mohiyatin’ tushunish, uning korxona faoliyatidapi rolini baholash usullarini, balans va hisobot ing boshqa shakllari moddalari bilan aloqasini, ^{dl yok i bu modda bo’yicha summalar o'zgarishi tavsifini va ushbu o zSari}s^hlar ahamıyatini baholash mahoratini bilishni talab etadi.
Moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, korxona to’g"risida ma’ I uınot
olish, uning moliyaviy ahvoli va bozor faolligini tahlil qilish mumkin.
Noliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi ma'1umotlari, aniqrog’i mol iyaı iy hisob
ma" lumotlari asosida luxiladi.
Iqtisofiy inqiroznine integractiyalashuvi sharoitida korxonaning moliyaviy
ahvoli to'g’risidagi axboroılar tashqi foydalanuvehilar uchun alohida ahamiyatga ega. , Chunki ularni xo alik yurituvchi su’yektga o'z mablag'1arini sarfiash maqsadga muvofiqligini aniqlash o'ta ahamiyatli hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy lıisoboti
uning moliyaviy holatini (xarajatini qoplay olishini) yaqqol ko’rsatadi.
Xo’jalik yurituvchi su’y'ektlarda b u alteriya hisob ini yuritishdan ko’zlangan asosiy maqsad uning faoliyati to’g’risida ma'lumotlami yigüsh va umumlashtirish ^{asosida uning rahbariyati hamda manfaa}t^{dor yuridik va jismoniy shaxslar uchun zarur} ma’lumotlar to’plamini vujudga keltirishdan iboratdir.
Xo'jal ik yurituvchi su'yekt rahbariyati uchun xarur ma'1umotlar uning hisob yuritish siyosatida belgilangan ichki hisobot shakllari, boshqaruv apparatÎ talablaridan kelib chiqib o’rnatılgan boshqa hisobot shakllari, shuningdck, t4xkor va statistik hisobot shakllari orqali uzatiladi.
Xo’jalik yurituvchi su’yckt faoliyatidan manfaatdor bo’ lgan yuridik va jismoniy shaxslaming ma’lumotlarga bo’lgan talab va ehtiyojlari moliyaviy hisobot orqali qondiriladi. Agar xo jai ik yurituvchi su’yckt rahbariyati uchun zarur ma'lumotlar ular bclgila;Jan va talab qilgan sanaga tayyorlansa hamda uzatilsa, moliyaviy hisohot fHOliya vazirligi belgilagan sanalarga tuziladi hamda taqdim qilinadi. Moliyaviy hisobot ko'rsatkich1aridan xo'jalik yurituvchi su"yekt rahbariyati ham o'z faoliyatida keng foydalanadi. Aınmo uning ma’lumotlari asosan tashqi foydalanuvchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish uchun mo'lja1laııgan. Moliyaviy hisobot ko'rsatkichlari qat’iy belgilangan va unga o’zgartirishlar kiritish mumkin emas.
Moliyax iy hisobotda xo'jalik yurituvchi su’yekt faoliyatining asosiy ko'rsatkichlari umumiy qabul qilingan va qat’iy qabul qilingan qoidalar hamda tartiblar asosida tuziladi. Moliyaviy hisobot xalqaro talablar asosida tuzilganda ^{umumiy qabul qilingan qoidal}a^{r va tartiblar qo'llaniladi. Har bir mamlakatda} moliyaviy hisobotni tuxish tartib va qoidalari belgilanadi. Agar mamlakatda
moliyaviy hisobotni tuzish moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida ^amal_b^â oshirilishi belgilansa, unda ushbu standartlar talablari va uning qoidalariga muvofiq tuziladi.
Umuman moliyaviy hısobot su’yekt faolıyatiniııg oynasi hisoblanadi. ^Unın_b ma"lumotlari asosida su'yekt faoliyat iga baho beriladi va xulosa qilinadi. Moliyaviy hısobotda su'yektning aktivlari, majburiyaı i, kapital i, daromadlari, xarajatlari, foydasi (zarari) va boshqa iqtisodiy ko'rsatkich lari o’z aksini ıopadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda 1990 y ilgacha moliyaviy hisobot tushunchasi emas, balki hisobot tushunchasi keng qo’I lanilgan. Moliyaviy hisobot tushunchasi hisobot tushunchasidan farq qiladi. Yuqorida ta’k idlanganidek. moliyaviy hisobot moliyaviy buxgalteriya hisobi, aniqrog’i moliyavi y hisob ma'lumotlari asosida tuziladi. Hisobot esa buxgalteriya hisobi va boshqa hisob (statistik, ıezkor) ma'lumotlari asosida tuxiladi.
1.î.I-jadval
Hisobot va moliyaviy hisobotni qyrim belgilari bo'yicha taqqoslash

№	Ta oslash belgilari Foydalanuvchilarga mo’ljallanganligiga arab Tijorat sirini fosh qilish bo'yicha	Hiso_bot Ichki va yuqori organlar _ _ Fosh qiladi	Moliyaviy hisobot_ Tashqi foydalanuvehilar Fosh qilmaydi
I
3	Reja ko’rsatkichlariga bog'1iq	Reja ko'rsatkichlariga bog’tig	Bog'liq emas.
4	Hisobotni tuzishda foydalaniladigan manbalari bo"yicha	8uxgalteriya hisobi, statistik va tezkor hisob ma’lumotlari	Moliyaviy hisob ma’ lumotlari
5	Shakfi bo'yicha	Xalq xo'jaligi tarmoqlari va mulkchilik shakli bo'yicha har xil	Barcha xo'jalik yurituvchi su'yektlar uchun bir xil

1 -jadval ma^slumotlaridan ko'rinib turıbdiki, hisobot va moliyaviy hisobot shaklan va marmunan, foydalanuvchilar, tijorat sirini mujassam qilishi, foydalaniladigan manbalari va reja ko'rsatkichlariga bog’liql igi nuqtai nazaridan bir- biridan farq qiladi. Buning sababi markaxlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitida uning talablari asosida tuzilgan bo’isa, moliyaviy hisobot bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan sharoitda vujudga kelgan.
lqtisodiy adabiyotlarni o’rganish «hisobot» va «moliyaviy hisobot» tushunchalariga berilgan ta'riflarda ham tub farqlarning mavjuddigini ko"rsatdi, amda ushbu ta’riflar ulaming iqtisodiy mazmunini ochib beradi.

7
1.1.2-jadvaI

«Hisobot› va «Moliyaviy hisobot» tush unchalariga iqtisodchi olimlar
tomonidan berilgan ta’riflarning qiyosiy tahlili

Tartib
raqami
bg bot

ta ri a:

hunha


^.la:
Tartib
raqami
«Moliyaviy hisobot»
tushunchasiga berilgaп ta’riflar va

keltirilagnmanbalar
«Hisobot-bu asosiy fondlar
V
me'y r! sht ri ayd gan


‘ a n a
ular keltiril an manbalar Moliyaviy hisobot alohida mustaqil xo'jalik yurituvchi su'yekt bo'lishi yoki xo'jalik yurituvchi su’yektlaming uyushgan guruhiga kirishidan

nbhq d
bb: lal, ng $
qat’iy nazar bajaradigan, xo’jalik yurituvchi su'yektga ta'sir

^o yavi
yh'
ka
k'"‘'‘r
ko'rsatuvchi moliyaviy hodisalami va muomalalarrii qayd

foydadan foydalanishi
yo'nalishlarining o'zaro
b
na,hirilgan tizimidir. (fiyxraлrepcxøñ yчe+. H.L. 1*ишкeB и up.- MNHCK: Bsicıu. uixona., 199 l .cup..508- 509)

2. 
   «Buxgalteriya hisoboti ²
   

xo'jal ik rejalarini bajarilishi ustidan nazorat qilib turish uchun kerak li
umumlashtirilgan ko'rsatkichlar sistemasidan iborat» (CozøaOJI,ițłdCB .C. Byxran+epøz xuco6u.T.: MeкitaT, 1991 ñ. 452-6s)

2. 
   ^{«Sanoat korxonalarining 3} hisobot umumlashgan ko'rsatkichlar sistemasidan iborat bo’lib, unda korxona lTlDliya xo'jalik faoliyatining natijasi va ma'1um davrga rcja ko"rsatkichlarining bajarilishi buxgalteriya, statistika va operatic-texnika hisobi ma"lumotlariga asoslanib xarakterlanadi.»
   

qilish usuli hisoblanadi. (1 - 8XMS «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» 5-modda)
Molìyaviy hisobotlarda su'yektning o'z majburiyatlarini bajarishi va sarmoyalami qaytarishi uchun daromad kelgusida pul tushumlarini olish qobiliyatini istiqbol qìlishga yordam beradigan axborot aks cttirilishi kerak. (MOJIri5iBHĞ gxco6.T.: «Kopana» 2000 ñ. 8-

«Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxon^a bo’ lishi yoki xo'jalik yurituvchi

korxonalarning uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar, bajaradigan va su'yektga ta'sir ko'rsatuchi moliyaviy voqealami va muomalalarni ko’rsatish usuli hisoblanadi.» (KapnoO^B . . BE 6ouixanap. fiyxranrepxa X,tiCOÖx.T.: Illapx^, 410-6ør)

(VŁd4 OBä M . 6y x ragzcpHg xnco6u. T.• Ș sHTy B iø, 1992 ú. 242-243-6c ria

2. 
   ^{«Ma'lum davrga bo”Igan} hisob ko’rsatkichlarini umumlashtirish hisobot deb ataladi» (ĘoqøpxoHoe C.6. Ca++oaz xopxoHMapnqa 6yxruïepuø xnco6u. T.:
   

6eT.)
4 «Moliyaviy hisobot korxonaning moliyayiy holati, mahIag'Iari va ularning manbalarini ma'Ium sanaga aks ettirilishi tushuniladi.» (ĞHMĞ B.‹I›. CoøpeueHiisiñ 6yxrnrepcsuñ y ucr. Hui|ipa-M, 2003 r. crp-48.)
_

2-jadval ma’lumot I aridan ko’rinib luribdik i. «hi sobot» tushunchasiga berilgan ta'ri fda asosan buxgalteriya hi sobi va uning natijaviy ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi hisobotning markazlashtirilgan rejali iqli sodiyot sharoitidagi vazifalaridan kelib chiqqan holda yondoshi lgan. Ushbu ta’ri fiarda buxgalteriya hisobi va hisobotiga qo’y ilgan talablar va ularning o’ziga xos tannoy illariga asoslanilgan.

Mol iyaviy hisobot» tushunchasi bozor iqti sodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda, shuningdek uning asosiy vazi falaridan kelib chiqqan holda yoritilgan.
«H isobot» va «Moliyav iy hi sobot› iushunchalariga ta’rif berishda har bir muallif uning qaysidir j ihati va tomonlarini asos q ilib olgan va unga tayangan holda ta'ri fni shakllantirgan. Ammo «Hisobot» iushunchasi yoritilganda asosan rejani bajarilishiga e'tibor qaratilgan bo’ Isa, «mol iyaviy hisobot» tushunchasiga ta’ rif berishda esa Iqtisofiy inqiroznin9 integraci iyalashuvi sharoitida moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ahamiyati asos q ilib olingan.
łqtisodîy adabiyotlarda moliyaviy hi sobotga berilgan ta’riflar uning mazmunini to’la ochib bera olmagan. I'ikrimizcha moliyaviy hisobotga quy idagicha ta’tif berish mumkin: «Moliyaviy hisobot har bir mamlakatda qabul qilingan tartib-qoi dalar asosida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish natijasida su’yektning mol-mulki, mablag’lari, majburiyatl ari, Capital, daromaddari, xarajatlari, foydasi (zarari)ning umumiy qiymati hamda ularning larkibi to’g'risidagi, shuningdek, foydalanuvchilar uchun zarur boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zida mujassam qilgan maxsus hisobot shakllarinin_ô y ig’indisidir». Chunki, har bir mamlakatda
xo’jalik y urituvchi su’yekt laming moliyaviy hisobot shakllari va ularning
ko"rsatkichlari belgilab qo'y iladi.
Binning mamlakatimizda «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gî Qonunga muvofiq moliyaviy hisobotda quy idagi ax borotlar bo’lishi lozim:
-investitsiya qarorlari va kreditlar berish to’g’risida qarorlar qabul q ilishda kerak bo’ladigan axborot;
-su’yektning bo’lajak pul oqimlarini baholashda foydali axborot;
-su’yektga berilgan resurslar, majburiyatlar va ulardagi o’zgarishlar to’g’risida axborot.
Yuqoridagi axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma'1umotlar ham beriladi. I -BHMA «Hisob siyosati va moliyaviy hisoboh›ga asosan, moliyaviy hisobot foydalanuvchilarga pul mablag'lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam

beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to*g’risida quyidagi ma'Iumotlami o*z ichiga olishi zarur:
-korxonaning nazorati ostida bo’lgan aktivlar haqida;
-korxonaning passivlari haqida;
-korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o'tishdagi iqtisodiy imkoniyatilari va majburiyatlaridagi o'zgarishlar haqida;
-pul mablag'larining harakati haq ida.
Ushbu ma’lumotlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo'jal ik yurituvchi su’yekt faoliyati to’g’risida batafsil roq va to’la axborot olish imkonini beradi. Moliyaviy hisobot ma’lumol lari hisobot davri tugagandan keyingi sanaga shakllantiriladi va unga qo'shimcha ma’1 umotlar, izohlar va tushuntirishlar berilishini talab qilinadi.
Shunday qilib, moliyavi y hisobot xo'jalik yurituvchi su'yektning faoliyati to’g*risidagi asosiy ko'rsatkicfiIami o'zida mujassamlashtiradi. Uning ko*rsatkichIari unda su'yektning tijorat sirini fosh qiluvchi ma’lumotlar mavjud emas. Shu bilan birgalikda moliyaviy hisobot uning ko”rsatkichIarini o'rganuvChiIaming axborotlarga bo'Igan barcha talab va ehtiyojlarini to*la qondirish imkoni§’atiga tiam ega emas.

2. Moliyaviy hisobotda n foyda la n uvc hilar va ularni q iziqtiru vchi ma’lumotla r

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar ikki asosiy guruhga ajratiladi: ichki foydalanuvchilar va tashqi fodalanuvchilar.
Ichki foydalanuvchilarga, ma’muriyat, ya"ni boshqaruv xodimlari, menedjerlar, rahbarlar va bo'l inmalar mutaxassis lari, hamda ta'sischilar va mulkdorlar kiradi.
Boshqaruv apparati xodimlari va mutaxassislari buxgalteriya hisobi ma’ lumotlarîdan keng foydalanuvchilar qatoriga kiradi. Ularga beriladigan ma’ lumotlar tarkibi, egallab turgan lavozimi va bajaradigan ishiga bevosita bog'1iqdir.
Boshqaruv xodimlari va mutaxassislari bu asosida turli ishlab chiqarish va moliyaiy xarakterdagi qarorlami qabul qildi. Shuning uchun ham bunday qarorlami qabul qilishda to’liq, aniq va o'z vaqtidagi ma’lumotlar alohida ahamiyatga ega, aks holda korxona katta zarirlar ko"rishi va tanazzulga uchrashgacha yetib borishi mumkin.
Iqtisofiy inqirozning integractiyalashuvi sharoitida moliyaviy hisobot bilan qiziquvchi tashqi foydalanuvchilar o'z navbatida ikki guruhga bo’linadi: korxona faol iyati bil an bevosita manfaatdor bo’lganlar va bi lvosita manfaatdor bo’lganlar.
Buxgaltcriya ma’ lumotlaridan bev osita manfaatdor bo’lgan tashqi foydalanuvchilarga mavjud yoki kelajakdagi investorlar, bank lar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa kreditorlar kiradi. Ular asosan buxgalteriya hisobotlarida mavjud ma’lumotlardan foydalanadilar. Shu ma’lumotlar asosida ular korxonaning istiqboldagi moliyaviy imkoniyatlari va barqaror rivojlanishi haqida xulosalar chiqaradilar.
Buxgalteriya ma’Iumotlaridan bilvosita manfaatdor bo’lgan
foydalanuvchilarga, davlat va mahalliy hokimiyat organlari; soliq va moliya
I0
organlari, davlaî statistika organlari. auditorlik firmalari ta boshqa foydalanuvch iIar (bond birjalari, iImiy maslahatchilar. xaridorlar va shunga o'x shash foydalanuvchilar) kiradi.
Soliq va moliya organlari, hoshqa tashqi foydalanuvchilardan farqli o’laroq faqat hisobot ma'İumotIarinigina oî ishdan tashqari, respublika ta mahalliy soliqlar. foydadan ohnadigan sohqlarni, qo'shi1gan qiymatdan tolanadigan soWq, jismoniy shaxslardan ushlanadigan daromad solig’i, aksiz va shunga o’xshash boshqa soliqlami to'g'ri to’lanishini naz rat qilish maqsadida korxonaning boshqa hisob ma’lumotlarini ham talab qilish uquqiga egadirlar. Hiso ma’lumotlari, nazoral qiluvchi tashki lotlar va yuqori turuvchi boshqaruv organ riga, ularning talabiga asosan, hamda shartnoma asosida tek shiruvni amalga os irayotgan auditorlarga taqdim etiladi.
I tisofiy inqirozn ing integracti yal ashuvi sharoitida, korxona ma'lumol laridan foyda nu vch il ar orasi da. tashq i foydalanuvchilarning, investor, kreditor hamda mol yetkazib beruchilar, kelajakdag i aksioner va xaridorlaming ahamiyati katta. ChunL i , ularning korx ona faol iyati haq ida noto’g'ri ma'lumotga ega bo'lishi, ular orasidagi hamkorlikka pulur yetishi va q iy in iqtisodiy sharoitning y uzaga kel ishiga sabab bo'lishi mumLin. Investor va k reditor1 ar korxonaga sarmoyalarning oqib kelishiga sabab bo'lsalar, mol yet kaxib beru vch i lar va xaridorlar, korxonani xom-ashyo bil an ta'minlashda va tayy or mahsulotlarni sotib oli shda muhim o'rinni egallaydilar.
Demak. tashq i ııhit bi lan korxonani bog’lab turu vchi bo’g’im bo’1 ib. moliyaviy hisobot hisob anadi. Shu bil an birga, moliyaviy hisobotda taqdim eti lgan ma’lumotlar, tashqi oydalan u vchilaming ehtiyoj larini qoniqtirgan holda, korxonaning tijorat siriga va raqobatbardoshliligiga zarar yetkazmasligi zarur.
^{Tashqi foydalanuvchilarni asosan guy idagi ko’r}s^{atkichlarqiziqtiradi:}
-korxona aktiv va passiv larining tarkibi;
-aktiv va passiv i aming 1 î kvi dl i ligi;
-xususiy va qarzga olingan kap i tat ning ulushi;
-aktivlaming aylanish tezlig i:
-barcha aktiv lar va sotilgan mahsulotlaming rentabelliligi;
-mulkdorlar ixtiyorida qoladigan sof foyda;
-hissadorlik jamiyatlarida to ’langan divi dentlar ulushi va hokazo.

3.