N. Yu. Jo’ruyev

O'z mab1ag'Iarining manbalari bo'limini tuzish qoidalari

Balansning passivi ikki bo"limdan: "O z mablag'larining manbalari" va "Majburiyatlar" dan tarkib topgan.
"O'z mablag'larining manbalari" bo'limi quyidagi moddalardan tarkib topgan: "Ustav kapitali" (320-satr) moddasida su'yekt ta'sischilarining Ustav kapitaliga
go’shgan hissalarining (qismlar, nominal q iymatdagi aksiyalar, ulush badallari) majmui, ya'ni ta'sis hu atlarida ro'yxatga olingan miqdorlar ko'rsatiladi.
Balansda Ustav kapitali va ta'sischilarning ustav kapitaliga qo'shishi kerak bo'lgan haqiqiy qarzi alohida ko'rsatiladi.
"Qo'shilgan kapital" (330-satr) moddasida su'yekt o'z aksiyalarini nominal qiymatdan yuqori baholarda birlamchi sotishdan oldin olingan emissiya daromadlarining miqdori ko'rsatiladi. Ushbu ma'lumot1ar 8521 "Emissiya daromadlari" schyotidan olinadi.
"Zaxira kapitali" (340-satr) moddasida su'yektning Nizomiga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilingan zaxiralar mol-mulkini qayta baholashda tashkil etilgan zaxiralar, shuningdek beg'araz olingan mulklar va hissadorlik (o'rtoqchilik) jamiyatlarini mulklarini oshiradigan boshqa (pulli mablag'lardan tashqari) t^{ushumlarning miqdori ko'rsati1adi. Bu moddalar uchun ma'lumotlar 8531-} "Aktivlarni qayta baholash", 8523-”Tekinga olingan mulklar” schyotlarining ma’lumotlariga asosan to'ldiri1adi.
Choraklik hisobotning "Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" (350-satr) moddasida sof (netto) foyda, ya'ni tayyor mahsulot, yarim-fabrikat, sotib olingan mahsulot, bajarilgan ish va ko'rsatilgan xizmatlaming sotilishidan aniqlangan moliyaviy natijalar, shuningdek muomalaviy daromadlar va tushumlar, 9430- "Boshqa muomalaviy sarflar" schyotidagi xarajatlar, su'yektning moliyaviy faoliyati bo’yiGha daromad va xarajatlari, favquloddagi, ya'ni kutilmagan tasodifiy foyda va zararlami aks ettiruvchi 9000, 9100, 9300, 9430, 9500, 9600, 9700 schyotlari bilan 9800 schyotda qayd qilinadigan hisobot yili mobaynida to'1anishi kerak bo'lgan
42
soliqlar, shuningdek yakuniy hisoblanilgan foyda (daromad) solig’i va atrof-muhitni tozalash uchun mahalliy yig’imlarni aks ettiruvchi 9800-"Solig va yig’imlarni to'lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlarining qoldiqlari o'rtasidagi farq ko'rsatiladi.
Hisobot yilining oxirida 9800-”Solig va yig’imlami to'lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlarining debetida yig’ilgan miqdor 9900-”Yakuniy moliyaviy natija" schyotining debetiga olib borilib. ushbu 9800 schyot yopiladi va 1-yanvar sanasiga qoldiq qolmaydi.
hisobot yilida 9900-“Yakuniy mol iy ay i y natija” schyotida qoladigan qoldiq toyda (zarar) 8710-"Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotining (zarar) debetiga yoki (sof foyda) kreditiga olib boriladi va ushbu 9900 schyot yopiladi.
Yillik hisobotda 87 10 "Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" schyotining kreditiga o'tkazilgan foyda ham ko'rsatiladi. Shu bilan birga agarda 8720-”Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotida o'tgan yillaming Taqsimlanmagan foyda qoldie’i bo’isa. hisobot yilidagi taqsimlanmagan foydaning qoldig’i olding i yilgisi bilan qo'shilib ko'rsatiladi.
Agarda su'yekt zarar ko'rsa, u holda bu zarar shu satrda "manfiy" belgi bilan chorak oxirida ko'rsatiladi. Shu bilan birga 9800-"Soliq va yig'imlarni to'lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlari qoldig"ining 9900-"Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining qoldig’idan ortiqcha miqdor orliqcha manfiy” belgi bilan ko'rsatiladi.
Hisobot yilidagi su’yektning ko'rgan zarari dekabr oyidagı "Yakuniy moliyaviy
natijalar" schyotining yakuniy oborotlari 8700- Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotining kredit i bilan korrespondensiyalangandan keyin hisobotning "Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" moddasida ko'rsatiladi. Hisobot davrida olingan zarar miqdori ham yil mobaynida shu satrda aks ettiriladi. "Maqsadli tushum va jamg'armalar" (360-satr) moddasida maqsadli tadbirlami amalga oshirish uchun 7800 va 8800 "Grant va subsidiyalar" schyotida hisobga olingan byudjetdan, tarmoq va ıarınoqdan tashqari maxsus maqsadlarga mo’ljallangan jamg’armalardan, yuridik va jismoniy shaxslardan kelgan pul mablag'larining qoldig’i ko'rsatiladi.
"Kelgusi davr sarflari va to'lovlari uchun zaxiralar" (370- satr) moddasida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini 1994 yil 26 martdagi 164-sonli qarori bilan tasdiqlangan "O'zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida"gi Nizom va tegishli BHMS va "Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi N izom”ga muvofiq ishchilar ta'tiliga xaq to’ lash, har yilgi mukofot tO’lovlari, Kİzfnât ko'rsatishi, asosiy vositalami ta'mirlash va shunga o'xshash maqsadlar uchun zaxiralangan mablag'1arning qoldig’i ko'rsatiladi. Xarajatlaming zaxiralanishi, ularni ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga bir tekisda taqsimlash imkonini beradi.
"Kelgusi davr daromadlari" (380-satr) moddasida hisobot davrida olingan, lekin keyingi hisobot davrlariga tegishli bo'lgan mablag"lar (ijara xaqlari va shu kabilar), shuningdek amaldagl tartibga binoan 9550-”Moliyalashtiriladigan lizing bo'yicha daromadlar" schyotida hisobga olinadigan mablag'larning miqdorlari ko'rsati1adi.
" 1-bo'lim Jami" (390-satr) moddasida 320-380 satrlaming yigindisi ko'rsatiladi.

10. 
    Balans passivining majburiyatlar bo'limini tuzish tsrtibi
    

"Uzoq muddatli qarzlar" (400-satr) moddasida boshqa korxona va muassasalardan (banklardan tashqari) olingan uzoq muddati i (to"lovni uzish muddati bir yildan kam bo’lmagan) qarz miqdorlari ko’rsatiladi.

Ijara beruvchidan uzoq muddatli ijara sharti bilan olingan asosiy vositalar bo'yicha qarzlarning holati 6910-"To'lanadigan tezkor lizing" schyotlarida hisobga olinuvchi kreditorÎik qarzi ijarachi tomonidan 0310-"Uzoq ınuddatga ijaraga olingan asosiy vositalar" schyotida hisobga olinib, uning miqdori ham shu satrda ko’rsatiladi.
"Uzoq muddatli kreditlar" (410-satr) moddasida bank bilan kelishilgan holda ulardan olingan uzoq muddatli (to'lovni uzish muddati bir y ildan kam bo'lmagan) kreditlar bo'yicha qarzlar miqdori ko'rsatiladi. Ushbu moddani to’ldirish uchun ma’lumotlar shu nomdagi 7510 schyotdan olinadi.
"Qisqa muddatli qarzlar" (420-satr) moddasida 6870- "Bankdan tashqari qarzlar" schyotida hisobga olinuvchi boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan (banklardan tashqari) olingan qisqa muddatli (to'lovni uzish muddati bir yildan ko'p bo'lmagan) qarzlar bo’yicha qarz miqdorlari ko'rsatiladi.
Bundan tashqari ushbu moddada 6820, 6830 va 6890 schyotlarning
ma'lumotlari ham keltiriladi.
"Qisqa muddatli kreditlar" (430-satr) moddasida bant bilan kelishilgan holda ^{ulardan olingan (to’lovni uzish muddati bir yildan k}o'p ^{bo'lmagan) kreditlaming} miqdori ko’rsatiladi. Shu bilan birga bu moddada yakka tartibdagi uy-joy, dala-hovli qurish, boshqa maqsadlar uchun xodimlarga berilgan bank ssudalari, shuningdek savdo korxonalariga ular tomonidan xodimlarga kredilga sotilgan tovarlar qiymatini qoplash bo'yicha olingan qarzlaming miqdori ham ko'rsatiladi. Ma'1umotlar 6810- "Bankning qisqa muddatli kreditlari" schyotidan olinadi.
"Xaridor va buyurtmachilardan (schyotlarga kelib tushgan) olingan bo'naklar" (440-satr) moddasida mahsulotlar yetkazib berish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish uchun 6310- "Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo'naklar" SG )Otİda hisobga olinuvchi xaridor va buyurtmachilardan keyingi hisoblashishlar bo'yicha olingan bo'naklaming miqdori ko'rsatiladi.
"Mol yetkazib beruvchilarga bo'lgan qarzlar" (450-satr) moddasida kirim qilingan moddiy qimmatlik, bajarilgan ish, ko'rsatilgan xizmatlar uchun mo1 yetkazib beruvchilar va pudratchilarga, shuningdek fakturalanmagan TMZ uchun mo1 yetkazib beruvchilarga bo'lgan qarzlaming miqdori aks ettiriladi. Bundan tashqari, bu yerda 6010, 7010-"Mol yetkazib bCFl2YGhi va pudratchilarga to’langan schyotlar" 6020, 7020-berilgan vasiqalar schyotida hisobga olingan mo1 yetkazib bBrİSh, ishlami bajarish va xizmatlar bilan ta’minlash uchun su'yekt tomonidan berilgan vasiqalar bo'yicha qarzlarning miqdori ham ko'rsatiladi.
"Byudjetga to'lovlar bo'yicha qarzlar" (460-satr) moddasida su'yektning byudjetga bo'lgan to'lovlarining barcha turlari bo'yicha, shu bilan birga o'zining xodimlaridan ushlanadigan daromad solig’i bo’yicha qarzlar 6410-"Byudjetga to'lov ^{bo'yicha qarzlar" schyotida ko'rsatiladigan} s^{ummalar aks ettiriladi.}
44
^{”Mehnatga xaq to’lash bo'yicha qarzlar" (470-satr) moddasida hisoblang}an, lekin hali to'lanmagan mehnat haqining miqdorlari 6710-"Mehnat haqi yuzasidan xodimlar bilan hisoblashishlar” va 6720-”Deponentlangan mehnat haqi" schyotlari bo'yicha qoldiq summalari ko’rsatiladi.
"Ijtimoiy sug’urta va nafaqa ta’minoti bo"yicha qarzlar" (480-satr) modciasida ^{su'yektning ijtimoiy sug'urta, nafaqa ta minoti va tibbiy sug'urta ajratmalari bo"yich}a qarzlaming miqdori aks eitiriladi.
Ushbu ma'lumotiar 6520-"ljtimoiy sug'urta bo'yicha to'lovlar" Schyotida_n
olinadi.
^{"Mulk va shaxsiy sug’ urtalar bo’yicha qarzlar” (490-satr) moddasida su}’yekt ishchilarining va mulk ining majburiy va ixtiyoriy hamda su'yekt ^sug"urtac_hi vazifasini bajaradigan ^{boshqa x il sug’urtalar bosyicha qarzlar ko’rsatiladi.} Tegishli ma’lumotlar 6510-"Mulk va shaxsiy sug'urtalar bo'yicha to'lovlar" SChyotida_n olinadi.
“Budjetdan tashqari to’lovlar bo'yicha qarzlar” (500-satr) moddasida su'yektning byudjetdan tashqari ajratmalar bo‘yicha davlat boshqaruv orgaolari va soliqchilikda belgilangan ıaoibga muvofiq, davlat organlariga o'tkaziladigan boshqa maxsus jamg'armalarga ajratmalari bo’yiGha qarzlari ko'rsatiladi va ma'lumotlar 6530-”Byudjetdan tashqari jamg'armalarga to’lovlar" schyotidan olinadi.
"Avlod korxonalariga bo“lgan qarzlar” (510-satr) moddasida avlod ^korxonalar
^{bilan joriy qarzlar (balaııslararo hisoblashish) bo'y icha ma’lumotlar aks et}tiriladi. Bunda avlod korxonasi timsoiida yuridik shaxs hisoblanuvchi hamda strategik iqtisodiy siyosat masalalari bo'yicha joriy, inv'estitsion va moliyavij faoliyatini ^{belgilash huquqi asosiy su'yektga doimiy ravishda berilgan bo'linmalar tushuni}la^di. Asosiy su'yekt va uninf, avlod korxonalari bo'yicha ma'lumotlar jamlanishi lozim. Yig'ma hisobotda ko'rsatilgan moddalar 6110-"Mustaqil balansga ^o'tkazilgan bo'linmalarga bo'lgan to'lovlar" schyoti yordamida jamlanadi.
^{"Uyushma korxonalariga qarzlar" (520-satr) moddasida 6110-"Mustaq}il balansga o'tkazilgan bo’I imlarga bo'1gan to’lo›’lar" schyotida hisobi yuritiladigan uyushma korxonalariga bo'lgan qarzlaming miqdori aks ettiriladi.
"Boshqa kreditorlar" (530-satr) moddasida "Kreditorlar bilan hisoblashishlar" guruhining moddalarida o'z aksini topmagan boshqa hisoblashishlar bo'yicha qarzlar ko'rsatiladi. "Kreditorlar" guruhi bo'yicha su'yektning mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga, budjetga, mehnat haqi bo'yicha su’yektning xodimlariga, ijtimoiy sug'urta va ta’minot muassasalaridan tashqari boshqa su'yekt1arga bo'lgan kreditorlik qarzlari aks ettiriladi. Tegishli ma'lumotlar 6800-"Har xil kreditorlarga bo'lgan qarzlar va boshqa hisoblangan majburiyatlarni hisobga oluvchi schyotlar"dan olinadi.
“2-bo’limning jami" (540-satr) moddasida 400-530 satrlar yig'indisining natijasi
ko'rsatiladi.
”Balansning passiv i bo'yicha hammasi" (550-satr) moddasida 390 va 540 satriar yig’indisining natijasi yordamida topilgan balans passivining miqdori aks ettiriladi.
45
Xulosa
Balans hisoboti ma"lumotlari su'yektning tashkiliy qayta qurilishi, tovar-moddiy zax^{iralarining qayta baholanishi va boshqa shunga o”xshashlami hisobga olgan holda,} 3-^{ustunda, ya’ni kirish balansining ma'lumotlari yil boshiga ko'rsatiladi.}
Balans moddalarining va umumiy summasining yil boshiga va yil oxiriga ma'lumotlarining bir-biriga mos bo'1ishi uchun tasdiqlangan balans moddalari yil oxirig^{a bo’lgan balans moddalari va guruhlangan bo"limlariga mos keltirilishi shart.}

Nazorat va muhokama uchun savollar

I . Bu_xs°^lteriya balans ining mazmuni va mohiyatini tush untirib bering.

2. 
   B^{uxgalteriyabalansining turlarini sanab bering?}
   
3. 
   Buxgalteriya balansining rivojlantirilishi qo'yiladigan talablar nimalardan iborat?
   
4. 
   Buxgalteriya balansi bo'limlari va moddalarini tavsiflab bering.
   
5. 
   l3uxgalieriya balansi moddalari bilan moliyaviy hisobotning boshqa shakllari
   

o'riasidagi o’zaro bog’liqlik nimalardan iborat?

2. 
   Buxgalteriya balansini tuZlShdan oldin qanday hisob ishlari amalga oshiriladi?
   
3. 
   i uxgalteriya balansining uzoq muddatli aktivlar bo'limini tuzish qoidalari tнshuntirib bering.
   

g. í3alaнsning joriy aktivlar qismini tuzish tartibini tushuntirib bering.

9. 
   O’ inablag’larining manbalari bo'1irnini tuzish qoidalarini izohlang.
   
10. 
    Balans passivining majburiyatlar bo’limini tuzish tartibini iushuøtirib bering.