N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

 
Ko„riladigan savollar 
1.
Aminokislotalar va ularni sinflanishi. 
2.
Aminokislotalarning nomlanishi va stereoizomeriyasi. 
3.
Aminokislotalarning kimyoviy xossalari. 
4.
Aminokislotalar uchun sifat reaksiyasi. 
5.


aminokislotalarning tibbiy-biologik ahamiyati. 
Mustaqil tayyorlanish uchun o„quv adabiyotlar 
 
1.
A.G. Mahsumov, A.J. Jo‗raev «Bioorganik kimyo» Toshkent, «O‗zbekiston 
milliy ensiklopediyasi» 2007. (281-287 bet). 
2.
Н А. Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» М., «Медицина» 
1991 г. (313-343 стр). 
3.
Н.А. 
Тюкавкина. Руководство к лабораторным занятиям по 
биоорганической химии. M., «Медицина» 1985 г. (180-201 стр).
 
Organizmda turli vazifalarni bajaruvchi peptidlar va oqsillar son-sanoqsiz 
aminokislotalardan tashkil topgandir. Ular nafaqat organizmda, balki, undan 
tashqarida sintetik va tabiiy moddalar tarkibida uchraydi, ularning umumiy soni 

---

220 
300 taga yetadi. Tabiatda keng tarqalgan aminokislotalar barcha o‗simlik va 
hayvon oqsillarining asosini tashkil etadi. Ular peptid va oqsillar ko‗rinishida va 
sof holda yoki boshqa birikmalar bilan bog‗langan holda uchraydi.
Aminokislotalarni radikaldagi vodorod atomi o‗rnini aminogruppa olgan 
karbon kislota deb qarash mumkin. Ularning umumiy formulasi (NH
2
)
n 
– R – 
(COOH)
n.
Radikal tarkibida uglerod atomlari qancha ko‗p bo‗lsa, karboksil 
gruppaga nisbatan aminoguruhning turgan o‗rni turlicha bo‗lib, ularning 
izomerlari soni ortib boradi. Masalan, aminogruppa holatiga ko‗ra, alfa va betta 
alaninlar mavjud. 
Tarkibidagi amino va karboksil guruhi soniga ko‗ra – 
monoamino 
monokarbon
- bir asosli monoaminokislotalar (glitsin, alanin, valin...), 
monoamino 
dikarbon
- ikki asosli monoaminokislotalar (asparagin, glutamin kislotalar), 
diamino monokarbon
kislotalar - bir asosli diaminokislotalarga (lizin, arginin) 
bo‗lish mumkin.
Bilamizki, amino guruh asosli, karboksil guruhi kislotali xossani beradi, 
demak, bu birikmalar amfoter xossaga ega. Aminokislotalar hosil qilgan muhitiga 
ko‗ra, 
neytral
- monoamino monokarbon, 
asosli 
- diamino monokarbon va 
kislotali
- 
monoamino dikarbon
aminokislotalarga sinflanadi. 
Tabiiy peptid va oqsillar molekulasi asosan, α – aminokislotalardan tashkil 
topgan. Barcha oqsillar tarkibiga kiradigan eng muhim α - aminokislotalarning 
soni 20 tani tashkil etadi.


aminokislotalar
geterofunksional birikmalar bo‗lib, ularning zanjirida bir 
uglerodga bog‗langan karboksil va amino gruppalari saqlanadi.
Molekulasi 
tarkibidagi radikal tabiatiga ko‗ra, 
alifatik, aromatik va geterosiklik 
turlarga 
bo‗linadi. Alifatik 


aminokislotalar bog‗lanish tartibi bo‗yicha quyidagi 
sxemaga mos keladi,
R – alifatik radikal. 

---

221 
Aromatik va geterosiklik α – aminokislotalarni aromatik yoki geterosiklik halqasi 
tuzilishi α – aminokislotaning asosiy fragmentidan bitta metilen guruhga 
uzoqlashadi,
R – aromatik radikal.
Ba‘zi aminokislotalar organizmda sintezlanmaydi, lekin, juda muhim 
faoliyatlarda qatnashadi, ular a l m a s h i n m a y d i g a n aminokislotalar 
deyiladi. Ular iste‘mol qilinadigan oziq – ovqatlar orqali organizmga kirib keladi. 
Ularga: valin, leytsin, izoleytsin, treonin, lizin, metionin, fenilalanin, triptofanlar 
kiradi. Shunga ko‗ra,
aminokislotalarni almashinadigan va almashinmaydigan 
sinflarga bo‗lish mumkin. α - aminokislotalarni sistematik, ratsional va trivial 
nomlar bilan nomlanadi. Tarixiy nomi α – alanin bo‗lgan quyidagi moddani CH
3 
– CH (NH
2
) – COOH sistematik nomlashda: 2-aminopropan kislota, ratsional 
nomlashda: α –aminopropion kislota deb ataladi. Ko‗pincha, trivial nomlar 
qo‗llaniladi: α – alanin, asparagin kislota, sistein va boshqalar. Bu nomlar 
yordamida peptid va oqsillardagi aminokislotalar ketma-ketligini uch harfli 
qisqartma nomi bilan nomlashdan foydalaniladi. Masalan, peptid tarkibida alanin, 
asparagin, sistein aminokislotalar qoldiqlari ketma-ket joylashsa, ala – asp – sis 
qisqartma nomni oladi. Muhim α – aminokislotalar va ularning uch harfli 
qisqartma nomi quyidagi 7 jadvalda keltirilgan.