N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

Jadval 7 

---

222 
№ 
R 
Nomi 
3 
harfli 
nomi 
1. 
H - 
Glitsin 
Gli 
2. 
CH
3
- 
Alanin 
Ala 
3. 
(CH
3
)
2
Valin
* 
Val 
4. 
(CH
3
)
2 
CH- CH
2
Leytsin
* 
Ley 
5. 
CH
3 
CH
2 
CH(CH
3
) 
Izoleytsin
* 
Ile 
6. 
OH-CH
2
- 
Serin 
Cer 
7. 
CH
3 
CH
2
(OH) - 
Treonin
* 
Tre 
8. 
HOOC- CH
2
- 
Asparagin 
kislota 
Asp 
9. 
HOOC- CH
2
- CH
2
- 
Glutamin 
kislota 
Glu 
10. NH
2
OC- CH
2
- 
Asparagin 
Asn 
11. NH
2
OC- CH
2
- CH
2
- 
Glutamin 
Gln 
12. NH
2
- (CH
2
)
3
- CH
2
- 
Lizin
* 
Liz 
13. 
Arginin 
Arg 
14. HS - CH
2
- 
Sistein 
Sis 
15. CH
3
– S - CH
2
- CH
2
- 
Metionin
* 
Met 
16. C
6
H
5
- CH
2
- 
Fenilalanin 
Fen 
17. OH - C
6
H
5
- CH
2
- 
Tirozin 
Tir 
18. 
Triptofan
* 
Tri 
19. 
Gistidin 
Gis 
20. 
Prolin 
Pro 

---

223 
α-Aminokislotalar suvda yaxshi eriydigan rangsiz kristall moddalardir. 
Ularning ko‗pchiligi shirin ta‘mga ega. Bu xususan, birinchi marta hayvon 
yelimidan ajratib olingan α-aminokislota glikokolni (glitsin, aminosirka kislota, 
aminoetan kislota) nomlashda asos bo‗lgan, u grekcha ―glycos‖ – shirin, ―kola‖ – 
elim ma‘nosini anglatadi.
Tabiiy aminokislotalar asimmetrik uglerod saqlagani uchun optik aktivlikka 
ega, ulardan glitsin xiral markaz saqlamagani uchun optik aktivlikka ega emas. L-
qatori α-aminokislotalar asosan achchiq yoki ta‘msiz, D-qatori aminokislotalar 
esa, shirin ta‘mga ega. α – aminokislotalarning nisbiy konfiguratsiyasi 
gidroksikislotalar kabi standart hisoblangan glitserin aldegidiga nisbatan 
aniqlanadi.
Oqsil tarkibidagi aminokislotalar α-holatdagi uglerodda turli funksional 
guruhlar saqlagani uchun xirallik namoyon qiladi. Izoleytsin, treonin, 4-
gidroksiprolin molekulalari ikkitadan xiral markaz tutadi, ular to‗rtta stereoizomer 
holatida bo‗lib, ikki juft enantiomerlar hosil qiladi. To‗rt izomerdan faqat bittasi 
oqsil tarkibiga kiradi. Sitsin molekulasi ham ikkita xiral markaz saqlaydi, lekin 
sterioizomerlari soni uchta. To‗rtinchi holati mezoshakl bo‗lib, u optik faollikka 
ega emas. Odam organizmidagi oqsil tuzilishida α – aminokislotalarning bitta 
stereoizomeri qatnashadi. Xususan, L- enantiomerlari oqsil fazoviy tuzilishini 
shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‗lib, fermentlarning stereospetsefiklik 
xususiyati shunda namoyon bo‗ladi. α–aminokislotalardan (ya‘ni xiral 

---

224 
molekulalardan) tuzilgan fermentlarning makromalekulalari yaxlit xirallik 
namoyon qilib, faqat ma‘lum konfiguratsiyaga ega bo‗lgan substrat bilan 
ta‘sirlashadi. L-qatori α– aminokislotalarning ba‘zilari shirin ta‘mga ega, masalan, 
alanin, serin, prolin. Bu xossa ularning diabet kasalliklarida turli ko‗rinishda 
ishlatilish imkonini beradi. 
Aminokislotalar bifunksional birikmalar bo‗lib, o‗zida saqlagan guruhlar va 
radikal tabiatiga ko‗ra xilma xil kimyoviy xossalarga ega. Ular karboksil guruhi 
hisobiga kislotali, aminoguruhi hisobiga asosli hossalarni berib, asoslar va
kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi.
Og‗ir metall kationlari
bilan aminokislotalar endogen kompleks tuzlarni 
hosil qiladi. Yangi tayyorlangan mis gidroksidi cho‗kmasini yumshoq sharoitda 
eritib, ko‗k rangli mis (II) xelat kompleksini hosil qiladi.
Suvli eritmalarda α – aminokislotalar bipolyar ion shaklida bo‗lish bilan bir 
qatorda kation va anion shakllarda ham bo‗ladi. Aminokislotalar tuzilishini 
odatdagi formulalar bilan yozilishi qulayligi uchun qo‗llaniladi, aslida qattiq holda 
va suvli eritmalarda ichki tuzlar hosil qilib, kation va anion shakllari 
muvozanatlashgan holda bo‗ladi. 

---

225 
Umuman, pH=1-2 ga teng bo‗lgan kuchli kislotali muhitda ko‗proq kation 
shaklda, pH= 13-14 bo‗lgan kuchli ishqoriy muhitda esa, ko‗proq anion shakllarda 
bo‗ladi.
Aminokislotalar 
aminoguruhining 
holatiga 
ko‗ra, 
geterofunksional 
birikmalar 
sifatida 
qizdirilganda 
to‗yinmagan 
kislotalar, 
dipeptidlar, 
diketopiperazinlar va laktamlar hosil qiladi (bu reaksiyalar geterofunksional 
birikmalar mavzusida ko‗rib chiqilgan). 
A m i n o g u r u h g a x o s r e a k s i ya l a r. Aminoguruhga 
xos 
bo‗lgan reaksiyalardan biri – dezaminlanish reaksiyasidir. Bu jarayon ikki usulda, 
oksidlanishli va oksidlanmaydigan dezaminlanish reaksiyalari ko‗rinishida boradi. 
Aminokislotalarning 
nitrit 
kislota 
bilan 
reaksiyasida 
ham 
oksidlanuv 
dezaminlanish sodir bo‗ladi.
Bu reaksiya α – aminokislotalarni miqdoriy tahlil qilishda ishlatiladi. 
Dezaminlanish reaksiyasi aminokislotalarning uglerod skeletiga ta‘sir etmaydi, 
hamda, boshqa organik kislota va uning hosilalariga (to‗yinmagan karbon kislota, 
okso va oksi kislotalarga) aylanadi. In vivo sharoitida α – aminokislotalar