N sh. Abdullayev, M. Z. Komilov, Q. X. Majidov, D. S. Murodov

O‘zbekiston Respublikasida o‘simlik moyi ishlab chiqarish  
texnikasi va texnologiyasining rivojlanishi
Arxeologik hujjatlar O‘zbekiston hududida o‘simlik moylari-
dan foydalanish odamzodga qadim zamonlardan buyon ma’lum 
ekanligini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda qadimdan o‘simlik moyi kunjut, zig‘ir, indov, 
masxar urug‘i, paxta chigiti, poliz ekinlari urug‘laridan moyju-
vozlar yordamida olingan.
Turkiston o‘lkasi paxtachilik sohasida qadim zamonlardan 
buyon dunyoga mashhur. Bu o‘lkada paxtadan mo‘l hosil olib 
kelingan. Dehqonlar paxtaning bir qismini shaxsiy ehtiyojlarini 
qondirish uchun ip, bo‘z, gazlama tayyorlashga olib qolib, ko‘p 
qismini paxta tozalash zavodlari bo‘lmaganligi uchun paxta-
ni chigitidan ajralmasdan savdogarlarga sotganlar. Tolasi ajratil-
gan bir qism chigitni qovun, tarvuz urug‘i, kunjut, zig‘ir va me-
va danaklari bilan aralashtirib moyjuvozda moy olishgan, bunday 
yog zig‘ir yogi deb atalgan.
Tola ajratish mashinasi «jin» ixtiro qilinmaguncha chigit moy 
olish uchun asosiy xomashyo sifatida ishlatilmagan. Paxtani jin-
lash qo‘llanila boshlab, chigit ko‘payib ketgach, uni sanoat miq-
yosida qayta ishlash zarurati tug‘ildi. Dastlab qurilgan zavodlar-
da bir necha yuz ming tonna paxta ishlanila boshlangach, chi git 
chiqindi tariqasida paxta zavodi joylashgan shahar hududi va 
temiryo‘l yoqalarini ifloslantirib yubordi. Bu chigitni qayta ish-
lash zaruratini kun tartibiga qo‘ydi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyoda yog‘ zavodi 
qurish zaruriyati paydo bo‘ldi. 1884-yilda rossiyalik tadbirkorlar 
Laxtin, Sagatelev va boshqalar yordamida Qo‘qonda, 1896-yil-
da Kattaqo‘rg‘onda paxta chigitidan moy oluvchi gidravlik press-
li zavodlar ishga tushirildi. Turkiston o‘lkasida temiryo‘l qurilishi 
va tashqi bozorlar bilan aloqaning yaxshilanishi natijasida yog‘-
moy sanoati ham rivojlandi. 1900-yilda Markaziy Osiyoda tashkil 
topgan «Besh-bosh» aksionerlik jamiyati Namangan, Andijon va 
Kogonda yog‘ zavodlarining qurilishini boshladi. 1913–14-yil-
larda O‘zbekiston hudududa 30 ta yog‘ zavodi bo‘lib, 57 ming 
tonna o‘simlik yog‘i ishlab chiqarilgan. 1917–18-yillarda butun 

---

7
O‘rta Osiyoda 150 ta pressga ega bo‘lgan 40 dan ortiq yog‘ zavo-
di bo‘lib, shulardan 19 tasi (105 ta press) Farg‘ona vodiysida joy-
lashgan edi.
Oktabr to‘ntarishidan keyin Sho‘rolar hukumati barcha sanoat 
korxonalari kabi, yog‘ zavodlarini ham natsionalizatsiya qilish 
natijasida zavodlar faoliyati to‘xtab qolgan. 1922-yilda bor-yo‘g‘i 
2 ta zavod ishlab turgan. O‘zbekistonda paxta maydonlarining 
kengayishi va paxta yetishtirishning ko‘payib borishi bilan bog‘liq 
holda 30-yillardan boshlab yog‘-moy sanoati sezilarli taraqqiy et-
di, 1929–33-yillarda 1612 ming tonna chigit qayta ishlandi va 
247,3 ming tonna o‘simlik yog‘i tayyorlandi.
1935-yilda Kattaqo‘rg‘ondagi yog‘ zavodida dunyoda birinchi 
marta paxta chigitidan ekstraksiya usulida moy olish joriy etildi.
1942–45-yillarda Rossiyaning urush bo‘layotgan shaharlaridan 
8 ta moy zavodi asbob-uskunalari bilan O‘zbekistonga ko‘chirib 
keltirildi.
1948-yilgа kеlib mоy zаvоdlаridаgi gidravlik prеsslаr uzluksiz 
ishlаydigаn shnеkli prеsslаr bilаn аlmаshtirildi. Buning nаtijаsidа 
mоy zаvоdlаridаgi оg‘ir qo‘l mеhnаti kаmаyib ishchilаr endi 
qurilmаlаrni nаzоrаt qilаdigаn vа bоshqаrаdigаn bo‘ldilаr. 1954-
yildа Buхоrо shаhridа prеss usulidа mоy оlаdigаn zаvоd ishgа tu-
shirildi.
1960-yilgа kеlib mоy zаvоdlаridа ishlаb chiqаrilgаn mоyning 
46% ini ekstrаksiya usulidа, 54% ini prеsslаsh usulidа оlingаn 
mоy tаshkil etdi.
Paxta maydonlarining kengayishi va paxta tozalash zavodlari-
ning ko‘payishi natijasida O‘zbekiston yog‘-moy sanoati ham-
ma chigitni qayta ishlashga ulgura olmay qoldi. Shuning uchun 
har yili bir necha ming tonna chigit Rossiya va boshqa respub-
likalarning zavodlarida qayta ishlanar edi.
1980-yilda quvvati 1200 t/sutka chigitdan to‘g‘ridan to‘g‘ri eks-
traksiya usulida moy oladigan Guluston va Koson yog‘ ekstraksi-
ya zavodlari qurib ishga tushirildi. Bu zavodlarda Germaniyada 
ishlab chiqarilgan rotor karusel rusumli «Ekstexnik» ekstraktor-
lari o‘rnatildi. Shundan keyin hamma chigit respublikamizning 
o‘zida qayta ishlanadigan bo‘ldi. Keyinchalik bu ikki zavod chi-
gitdan moy olishda forpress-ekstraksiya usuliga o‘tkazildi.

---

8
Hozirgi kunda respublikada yillik quvvati 3,6 mln tonna moy li 
o‘simlik urug‘larini qayta ishlaydigan 39 ta korxona ishlab turib di, 
bu korxonalarda paxta chigiti, soya, masxar, kungaboqar, meva da-
naklari va sabzavot urug‘idan moy olinib, bu moylarda oziq-ov qat 
sanoati tarmoqlarida ishlatiladigan moylar, margarin mahsulot-
lari, mayonez, xo‘jalik sovuni, atir sovun, distillatsiyalangan yog‘ 
kis lotalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Hozirgi vaqtda har yili o‘rtacha 245–255 ming tonna o‘simlik 
moylari ishlab chiqarilmoqda. Yog‘-moy sanoatida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlardan o‘simlik moyi, glitserin, xo‘jalik 
sovuni va shrot eksport qilinmoqda.
Respublikada yog‘-moy sanoati oziq-ovqat sanoati umumiy 
mahsulot hajmining 40 foizga yaqinini beradi.
Qo‘qon yog‘-moy kombinati tarkibida meva danaklari va sab-
zavot urug‘laridan moy ishlab chiqaradigan maxsus zavod, Tosh-
kent yog‘-moy kombinatida margarin mahsulotlari (yillik quvva-
ti 52,4 ming tonna) va mayonez (yillik quvvati 2 ming tonna), 
tarmoq dagi 10 ta korxonada xo‘jalik sovuni, Farg‘ona yog‘-moy 
kombinatida atir sovun va glitserin, Kattaqo‘rg‘on yog‘-moy kom-
binatida olif ishlab chiqarilmoqda.
Sanoatda ishlab chiqarishning texnik darajasi 1980-yillar oxi-
rida zamonaviy talablarga javob bermas edi. Mustaqillik sharo-
fati bilan respublikamizning dunyo bozoriga qadam qo‘yishi sa-
noatda ishlab chiqarishni qisqa muddatlarda qayta ta’mirlashga 
yo‘l ochdi.
Hozirgi vaqtda tarmoq korxonalari Germaniya (Krupp, Sket), 
Shvetsiya (Alfa-Loval), AQSH (Jon Braun, Kraun, Kraver), Itali-
ya (Matssona, Bollstra), Polsha, Xitoy, Eron, Ukraina va Rossiya 
mamlakatlarining firmalarida ishlab chiqarilgan zamonaviy as-
bob-uskunalar bilan jihozlangan. Hozir yog‘-moy sanoatida moyli 
xomashyodan kompleks foydalanish vazifalari qo‘yilgan bo‘lib, bu 
ayniqsa chigitni qayta ishlashda katta ahamiyatga ega. Agar ho-
zirgacha chigitdan olinadigan mahsulotlar tozalangan moy, salat 
moyi, glitserin, yog‘ kislotalari, margarin, mayonez, sovun, kun-
jara, shrot, sheluxa, olif bo‘yoqlaridan iborat bo‘lgan bo‘lsa, kel-
gusida chigitni kompleks ravishda qayta ishlash hisobiga olinadi-
gan mahsulotlarning turi 3–4 marta ortadi.

---

9
 Bugungi kunda respublika aholisi va xalq xo‘jaligini ekologik 
toza, raqobatbardosh, sifatli, chiroyli qadoqlangan yog‘-moy 
mahsuloti bilan ta’minlash uchun sanoat korxonalari tomonidan 
keng miqyosda yangi texnologiyalar joriy qilinmoqda. Ishlab 
chiqarilayotgan moyni rafinatsiyadan keyin hidsizlantirib 0,9 litr 
dan 5 litrgacha hajmda polietilen idishlarga qadoqlaydigan zamo-
naviy tizimlar hamma korxonalarda ishlab turibdi. 
Yog‘-moy sanoati strukturasi tarkibiga presslash usulida, 
press-ekstraksiya usulida, to‘g‘ridan to‘g‘ri ekstraksiya usuli-
da moyli xomashyolardan moy oladigan korxonalar, marga-
rin, mayonez, xo‘jalik sovuni, atir sovun, olif, gidrogenizatsi-
yalangan yog‘, glitserin, distillatsiyalangan yog‘ kislotalari ishlab 
chiqa radigan korxonalar kiradi. Bulardan ko‘rinib turibdiki, bu 
korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar turli-tuman 
bo‘lib, ularni ishlab chiqarishda ishlatiladigan uskunalar ham 
turli-tumandir.
Yog‘-moy sanoati korxonalari zamonaviy texnologik uskunalar 
bilan jihozlangan bo‘lib, ularda ishlab chiqarish jarayonlari patok 
liniyalarida amalga oshiriladi. Sohada ishlab chiqarishni mexani-
zatsiyalashtirilganlik darajasi 85–98% ni tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda yog‘-moy sanoatida ilmiy-texnikaning rivoj-
lanishi quyidagi yo‘nalishlarda bormoqda:
– moyli xomashyolarni yig‘ish, tashish va sifatli saqlashning 
texnika va texnologiyasini takomillashtirish;
– yangi texnologiya va zamonaviy boshqarishga asoslangan 
yangi uskunalarni yaratish;
– xomashyoni chiqitsiz kompleks ishlaydigan liniyalarini ya-
ratish;
–  uskunalar va jihozlarning chidamliligi hamda ishlash mud-
datini oshirish;
– tayyor mahsulotlarni qadoqlashda yangi (tejamli, yengil, 
chidamli) polimer idishlardan keng foydalanish;
– ekstraksiya, distillatsiya jarayonlarida kam energiya sarf 
bo‘ladigan, erituvchi kam yo‘qoladigan uskunalarni ishlab chiqa-
rishga joriy etish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 31-oktabr-
da qabul qilingan «Respublikaning oziq-ovqat sanoatini boshqa-

---

10
rishni yanada takomillashtirish va 2012–2015-yillarda rivojlan-
tirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1633-sonli qarori bilan 
tasdiqlangan dasturga ko‘ra oziq-ovqat xomashyosini qayta ish-
lashni kengaytirish orqali sanoat oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab 
chiqarishni kengaytirish ko‘zda tutilgan. Ushbu dasturga muvofiq 
yog‘-moy mahsulotlari ishlab chiqarishning prognoz parametrlari 
quyidagicha belgilangan (1-jadval):