N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

eksperimental
va 
noeksperimentahsiga
bo’lish mumkia Eksperimental shaxs 
nazariyalariga tajriba o’tkazish yo’li biian to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilish
144

---

va umumlashtirishga asoslangan nazariyalar, noeksperimentallarga esa -
mualliflari tajribaga murojaat qilmasdan turib, hayotiy taassurotlarga, 
kuzatishlar va tajribaga tayangan holda nazariy bilimlami umumlashtiradigan 
nazariyalar kiradi.
Navbatdagi nazariyalami tasniflashga asos bo’lib xizmat qiladigan nuqtai 
nazar mualliflaming shaxsni 
tuzilishga ega bo’lgan
yoki 
dinamik
hosila sifatida 
tasvirlovchi qarashdir. 
Tuzilishga ega bo'lgan
nazariyalar qatoriga tushunchalar 
tizimi yordamida tasvirlanuvchi shaxs tuzilishini aniqlash asosiy muammo 
bo’lib hisoblanadigan nazariyalar kiritiladi. 
Dinamik
nazariyalar deb, asosiy 
mavzusi shaxs taraqqiyotida qayta tuzish, o’zgartirish, ya’ni, uning 
dinamikasiga taalluqli bo’lgan nazariyalarga aytiladi.
Shuningdek, yosh va pedagogik psixologiyada yuzaga kelgan bir qator 
shaxs nazariyalari mavjud. Bunday nazariyalar shaxs taraqqiyotining inson 
tug’ilganidan boshlab maktabni bitirishigacha bo’lgan, cbegaralangan yosh 
davrini ko’rib chiqishga asoslangan. Bundan tashqari, mualliflari o’z oldilariga 
shaxs taraqqiyotini insonning butun umri davomida kuzatish vazifasini quygan 
nazariyalar ham mavjud.
Shaxs nazariyalarini tasniflash uchun asos bo’ladigan yana bir holat, bu 
nazariyalardagi shaxsning ichki xossalari, qirralari va sifatlari yoki uning tashqi 
ifodalanishi, masalan, hulq-«tvori va harakatlariga qaratilgan e’tibordir. SHu 
asosda qirralar nazariyalarini ajratish mumkin. Nazariyalar ushbu guruhining 
holatlarga ko’ra, barcha odamlar bir-biridan alohida, mustaqil qirralarning 
rivojlanganligining to’plami va darajasi bilan farqlanadi, shaxs haqidagi 
ma’lumotlami esa, test yoki shax* qirralarini aniqlash va tasvirlashning boshqa 
usuli yordamida, masalan, ma’lum insonni kuzatgan turli odamlaming hayotiy 
kuzatishlarini umumlashtirish asosida olish mumkin. Shaxs qirralariga baho 
berishning ikkinchi usuli barcha odamlami tipologik gumhlarga birlashtirishdan 
iborat. Bunda bir xil tipologik guruhga tegishli bo’lgan odamlar yaqin 
psixologik xususiyatlarga ega bo’ladilar, va ular o’zlarining hulq-atvori bilan 
bir-birlariga juda o’xshash bo’ladilar.
R.S. Nemov tomonidan ko’rib chiqilgan shaxs nazariyalarining 
tasniflaridan tashqari, boshqa tasniflar ham mavjud. Shulardan biri B.V. 
Zeygamik tomonidan ko’rib chiqilgan mavjud bo’lgan shaxs nazariyalarini 
mazmun-mohiyat va tarixiy tamoyillarda, ulaming yuzaga kelishi va taraqqiyoti 
sharoitlariga bog’liq holda o’rganishdir. Bunda nazariyalaming quyidagi 
guruhlari ajratiladi: freydizm va neofreydizmning shaxs nazariyalari, shaxsning 
umuminsoniy nazariyalari, ekzistentsial psixologiyaning shaxs nazariyalari, 
frantsuz ijtimoiy maktabining shaxs nazariyalari va boshqalar.
145

---

Qisqacha asosiy psixologik shaxs nazariyalarini ko’rib chiqamiz. 
Amerikalik ruhshunos G. Ollport va ingliz ruhshunosi R. Kettel tomonidan 
ishlab chiqilgan 
shaxs qirralari nazariyasi
shular jumlasidandir.
Shaxs 
qirrasi
deganda inson tomonidan hayoti davomida uning tajribasi, 
irsiyati va organizmining fizioiogik xususiyatlari asosida egallanadigan barqaror 
xossa tushuniladi. SHaxs qirralariga xarakter qirralari kiradi.
G. Ollport tan olgan shaxs qirralarini aniqlash va baholashning usullaridan 
biri chet tilini o’rganishga, shaxsni har tomonlama ta’riflash mumkin bo’lgan 
so’z-tushunchani tanlab olishga asoslangan. Tanlab olingan so’zlaming yetarli 
tarzda qisqartirish yo’li bilan bo’lishi mumkin bo’lgan shaxsiy qirralarning 
ma’lum odamda ulami keyinchalik baholash maqsadida to’la ro’yxati tuziladi. 
G. Ollport shaxsiy qirralami o’rganish metodikasini tuzishga xuddi mana shu 
yo’l bilan erishdi.
Shaxs qirralarini baholashning R. Kettel tomonidan qo’llanilgan boshqa 
usulida 
hozirgi zamon statistikasining murakkab metodi -