N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Astenik
emotsiyalar 
insonni 
bo’shashtiradi, faolligini pasaytiradi, faoliyatni to’xtatadi.
Kayfiyat -
bu u yoki bu emotsiyalarning barqaror kechinmasi. Uzoq davom 
etuvchi, hulq-atvomi bezovchi emotsional holat. Uni individning shaxsiy 
tomonlarini, asosiy hayotiy hissiyotlarini, ishiga nisbatan muvaffaqiyat yoki 
muvaffaqiyatsizlik, qulay yoki noqulay sharoit, odamlar munosabatlaridagi 
madaniyat darajasi, ichki holat kabilarni qamrab oluvchi ta’sirlar keltirib 
chiqaradi. Kayfiyatda hissiyotlar va sezgilaming rag’batlantiruvchi vazifasi, 
ulaming inson faoliyatiga ta’siri namoyon bo’ladi. Kayfiyat ijobiy yoki salbiy, 
ma’lum 
jadallik, ifodalanish, zo’riqish
va 
barqarorlikkz
ega bo’lishi mumkin.
Emotsiyalar va sezgilar ta’siridagi psixik faollikning eng ynqori darajasi 
k o ’tarinkilik,
eng quyisi -
apatiya
deb ataladi. Psixik faoliyatning salbiy 
ta’sirlar tomonidan sezilarsiz darajada o’zgarishi 
izclan chiqish
holatidir. 
Insonning 
emotsional barqarorligi
turli emotsiogen ta’sirlarga nisbatan hulq- 
atvorining 
turg’unligida ifodalanadi. Qiyinchiliklarga nisbatan barqarorlik, 
boshqa odamlar hulq-atvoriga nisbatan bardoshlilik 
tolerantlik
( lot. - bardosh) 
deb ataladi.
Inson fikrlari va harakatlari yo’nalishini belgilab beruvchi barqaror, chuqur 
va kuchli his 
ehtiros
deb ataladi. Ehtiroslarning asosiy belgisi ularning amaliy 
natijaga ega bo’lishi, irodaviy va emotsional holatlaming yagonaligidir. Ehtiros 
insonni hislar ob’ekti haqida astoydil o’ylashga, ular asosidagi ehtiyojlaming 
qondirilishini to’laqonli va yaqqol tasawur etishga, bu qondirilish yo’lida 
haqiqiy yoki bo’lishi mumkin bo’lgan to’siq va qiyinchiliklami xayol qilish va 
har tomonlama o’ylashga majbur qiladi. Ehtiroslar turg’unligi, vaqt bo’yicha 
insonga egalik qilish davomiyligi bilan xarakterlanadi. SHaxsning olamga 
nisbatan chuqur tanlangan munosabatining ifadalanishi sifatida ehtiroslar ijobiy 
va salbiy bo’lishi mumkin.
Turli sezgilar (hidlar, ranglar, tovushlar va h.k.) biz uchun yoqimli, neytral 
yoki yoqimsiz bo’ladi. 
Hissiy ton.
Hissiyot ko’pincha faqat hissiy tus sifatidagi 
ruhiy jarayonlarning o’ziga xos tomoni tariqasida namoyon bo’ladi. Yoqimli 
suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, ko’ngildagi 
mashg’ulot, hushchaqchaq sayohat, og’ir ish kabilar. Ko’pincha emotsiyalar 
o’zining ta’sirchanligi bilan bir-biridan ajralib turishiga qaramay, birnday sifatni 
hissiy holatlar stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma’noni 
anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti-harakatlarga, 
mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quwat, qanoat bag’ishlaydi.
Emotsional javob
- jismli muhitdagi joriy o’zgarishlarga nisbatan operativ 
emotsional ta’sirlanish. Go’zal manzarani ko’rib qoldingiz - emotsional javob 
yuzaga keldi. Bu javob insonning emotsional qo’zg’aluvchanligi, emotsional
278

---

tonusi bilan belgilanadi. Emotsional javobning turlaridan biri 
sintoniya -
boshqa 
odamlar emotsional holatini birga qayg’urish - insonningmuhim ijtimoiy sifati 
hisoblanadi.
Nizoli asosidagi emotsional holatlarga stress, frustratsiya, affekt kiradi.
Stress
tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta’riflar 
uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress-ffektiv holatga yaqin 
turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga ko’ra kayfiyatlarga 
yaqin bo’lgan his-tuyg’ulami boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb 
ta’rif beriladi. Professor E.G’ozievning umumiy psixologiya kitobida 
yozilishicha, stress-og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlaming 
me’yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug’ilganida, zaruriy chora-tadbirlami 
zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo’riqishlar sifatida 
ko’rsatiladi.
Stress
- inson organizmini haddan tashqari zo’riqish natijasida paydo 
bo’ladigan tanglik jarayonidir.
Stress ko’rinishiga qarab ikki turga ajratiladi: