N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Shaxsning psixologik
shaxsiyatiga tegishli asosdir. U jonli tabiat va 
*
jamiyat tomonidan o’tkaziladigan o’ta kuchli
bosimdan himoya qilinishi zarur. Himoya anglanmagan tarzda sodir etiladi. 
Shaxs asosini yemirilishdan muhofaza qiluvchi ruhiy mexanizm himoyalovchi 
mexanizm deb ataladi. U biologik evolyutsiyadan ko’ra ko’proq madaniy 
evolyutsiyaning natijasi bo’lib hisoblanadi.
Psixologik himoya -
shaxs yaxlitligiga tahdid soluvchi, nizolilar bilan 
bog’liq bo’lgan salbiy kechinmalami kamaytirishga yo’naltirilgan mexanizmlar 
tizimi. Psixologik himoya shaxs tomonidan psixologik noqulaylik, «Men- 
obrazi»ga tahdid soluvchi kechinmalami bartaraf etish va ushbu vaziyatlarga 
tegishli bo’lgan darajada saqlash uchun qo’llaniladigan boshqarish tizimini 
tashkil qiladi.
«Himoya mexanizmlari» tushunchasi Z. Freyd tomonidan asabiy holatlarga 
olib kelishi mumkin bo’lgan nizolilarda «Ego» qo’llaydigan usulni umumiy 
holda belgilash uchun kiritilgan edi. Klinika amaliyotida u o’zi va olam bilan 
kelisha olmagan odamlarga juda ko’p marotaba duch kelgan. Ular irratsional 
harakatlami amalga oshirib, nomutanosib fikrlami ifoda etgan holda, idrok 
qilish illyuziyalarini namoyish qilganlar, bulaming barchasi aniqlik kiritishni 
talab etardi. Shularga o’xshash reaktsiyalar tashhislarda rasmiylashtirilgan edi. 
Bunday tashhislar sog’lom insonlarda ham aniqlangan edi. Bunday holatni 
tushuntirib berish uchun Z. Freyd 1884 yilda «psixologik himoya» tushunchasini 
kiritdi, bu tushunchani anglanmagan intilishlar va ijtimoiy talablar (cheklovlar) 
o’rtasidagi nizolilami hal etishning shakli sifatida talqin etdi. Uning qizi Anna 
Freyd o’zining «Men va himoya mexanizmlari» nomli ilmiy ishida, otasining 
nazariyasini rivojlantirib, Ego-himoya mexanizmlari anglanmagan bo’lishini va 
ular «ichki sezgining talablarini inkor etishini» ta’kidlagan edi.
160

---

Hozirda psixologik himoya shaxs nazariyalarining barchasida, insonga 
nisbatan turli yondoshuvlarda tan olinadi va ta’riflanadi. Himoya mexanizmlari 
yoki psixologik himoya, - bu insonning o’zini noxush kechinmalar, qalb 
arohatlari va xavotirlardan himoya qilishda qo’llaydigan, unga xos bo’lgan va 
umvman anglanmaydigan tizimli harakatlar.
Tadqiqotlarga ko’ra, odamlar shaxsiy sifatlari baholanishlari orasidan 
o zlarining baho berishlari bilan mos tushadiganlarini yodda saqlab qoladilar. 
Shu tarzda ular o’zlariga bo’lgan hurmatlarini yo’qotmagan, ko’z oldimizda 
obro’imizni tushirmagan xolda xatoliklar va omadsizliklaming sababini 
tushuntirishga harakat qiladilar. Xuddi mana shuning uchun ham inson ruhiyati 
himoya mexanizmlari bilan qurollandi. Ular tashqaridan kelayotgan axborotlami 
saralab, faqatgina insonning ichki olami - «Men-kontseptsiyasi»ning 
yaxlitliligini saqlashga xizmat qiladiganlarini o’tkazadilar.
Shunday qilib, himoya mexanizmlari insonlar uchun juda muhim bo’lgan 
ikki xususiyatga egadirlar:
- voqelikni inkor etadilar, buzib ko’rsatadilar yoki parchalaydilar,
- anglanmagan holda, ya’ni, avtomatik tarzda va tez ta’sir ko’rsatadilar.
Psixologik himoyalami tasniflashga nisbatan bir necha xil yondoshuvlar
mavjud. Ulami у
etuk
va 
sodda
guruhlarga ajratish eng oddiy tasniflashdir. 
Birinchi guruhga maqsadga muvofiqlik, intellektuallashtirish, mutoyiba, 
sublimatsiya va boshqalar, ikkinchisiga esa - dissotsiatsiya, kuchli nazorat, 
qadrsizlanish, inkor etish, yakkalanish, tahdid soluvchi bilan tenglashtirish va 
boshqalar kiradi. Psixologik himoyani boshqa tamoyil asosida ham tasniflash 
mumkin, unga ko’ra, bir xillari idrok darajasida ta’sir qilsa, masalan, siqib 
chiqarish, boshqalari esa - transformatsiya darajasida, ma’lumotni qayta ishlash 
jarayonida ta’sir ko’rsatadi, masalan, maqsadga muvofiqlik.
Psixologik himoya mexanizmlari nihoyatda xilma xildlr. Ular Z. Freyd, A. 
Freyd, A. Adler va ko’pgina boshqa olimiar tomonidan oYganilgan. A. Freyd 
quyidagi «psixodinamik» mexanizmlafni himoyalovchi sifatida qabul qilishni 
taklif etdi, bular: siqib chiqarish, ustunlik, regressiya, reaktsiyaning hosil 
bo’lishi, yakkalanish, amalga oshirilgan faoliyatoi inkor etish (bekor qilish), 
sodir bo’layotgan voqea, proektsiya, introektsiya, o’z shaxsiga murojaat, o’ziga 
qarama-qarshi tomonga aylanish, sublimatsiyadir. Keyinchalik bu ro’yxat tashqi 
frustratorlar: vaziyatdan qochish, inkor etish, tenglashtirish, «Men»ni 
cheklashga qarshi yo’naltirilgan yangi mexanizmlar bilan to’ldirildi. Boshqa 
ruhshimoslaming fikriga ko’ra, ro’yxatni quyidagi muhim himoya-moslashuv 
mexanizmlari: maqsadga muvofiqlashtirish, xayol, konversiya, ramziy belgilash, 
ko’chirish bilan to’ldirish zarur.

---

Psixologik himoyaning asosiy mexanizmlari o’rtasida quyidagilami ajratib 
ko’rsatish mumkin: ustunlik, reaktiv o’qitish, inkor etish va rad qilish, siqib 
chiqarish, sublimatsiya, proektsiya, maqsadga muvoflqlik va boshqalar. Hozirda 
ruhshunoslaming fikriga ko’ra, o’zining saraaradorligi, yetukligi va ulami 
yuzaga keltirgan nizoli,- intilishlar, ahloqiy mayllar yoki tashqi voqelik sohasiga 
kiritilishi bo’yicha tafovutlanadigan hiraoya raexanizmlarining yigirmadan ortiq 
turi mavjud.
Psixologik himoyaning asosiy mexanizmlarini ko’rib chiqamiz.
1.