N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

motivatsiyani
inson hulq-atvori, uning
92

---

kelib chiqishi, yo’nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik 
xususiyatga ega bo’lgan sabablar yig’indisi sifatida belgilash mumkin.
Hulq-atvoming paydo bo’lishi, davomiyligi va barqarorligi, yo’nalganlik 
va ko’zlangan maqsadga erishilgandan so’ng yakunlanishi, kelajakdagi 
voqealarga moyillik, alohida olingan hulq-atvor aktining mutanosibligi va 
mazmun jihatidan yaxlitligi, samaradorligini oshirish kabi tomonlari motivatsion 
jihatdan tushuntirishni talab etadi.
«Nimaga?», «nima uchun?», «nima maqsadda?», «nima evaziga?», «qanday 
mohiyatga ega?» va boshqa shu turdagi savollarga javob izlash motivatsiyaga 
muvofiq amalga oshiriladi.
Hulq-atvomining istalgan shakli ichki va tashqi sabablar bilan 
tushuntirilishi mumkin. Birinchi vaziyatda tushuntirishning boshlang’ich va 
yakuniy holatlari sifatida sub’ekt hulq-atvorining psixologik xossalari, 
ikkinchisida - tashqi va faoliyat sharoitlari namoyon bo’ladi. Birinchi vaziyatda 
motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, tilaklar, qiziqishlar
va hJk.lar, ikkinchisida esa 
- yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan 
rag’batlar
haqida so’z yuritiladi. 
Ba’zan inson hulq-atvorini ichdan belgilab beradigan barcha omillar 
shaxs
dispozitsiyalari
deb ataladi. U holda muvofiq ravishda dispozitsion va vaziyatli 
motivatsiyalar haqida hulq-atvomi detenninatsiyalashning ichki va tashqi 
analoglari sifatida so’z yuritiladi. SHuning uchun insonning istalgan harakati 
ikki tomonlama: dispozitsion va vaziyatli determinatsiya sifatida ko’rib o’tiladi.
Dispozitsiyalar o’z mohiyatiga ko’ra motivlardir. 
Motiv
motivatsiyadan 
farqli o’laroq, - bu hulq-atvor sub’ektining o’ziga tegishli bo’lgan, uning 
ma’lum harakatlari amalga oshirishga ichkaridan undovchi barqaror shaxsiy 
xossasi. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan ko’rinishda ko’pchilik 
dispozitsiyalami ifodalaydigan tushuncha sifatida belgilash mumkin.
Mavjud bo’lgan dispozitsiyalardan eng muhimi 
ehtiyojlar
tushunchasi 
hisoblanadi. Ehtiyoj deb, inson yoki hayvonning ma’lum sharoitlarda ularga 
normal yashash va rivojlanishi uchun yetishmovchilik holatiga aytiladi. Ehtiyoj 
shaxs holati sifatida muntazam ravishda insondagi organizm (shaxs) uchun 
yetishmovchilik bilan bog’liq bo’lgan qoniqmaslik hissi bilan bog’liq
Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlariga qondirish kuchi, paydo 
bo’lishining davriyligi va usuli kiradi. SHaxsning ahamiyatli ehtiyoji, uning 
jisga bog’liq mazmuni, ya’ni, ushbu ehtiyojni qondira oladigan moddiy va 
ma’naviy madaniyat ob’ektlarining yig’indisidir.
Ehtiyojdan keyingi motivatsion ahamiyatga ega bo’lgan tushuncha - bu 
maqsad.
Maqsad deb, faoliyat bilan bog’liq bo’lgan, dolzarb ehtiyoji 
qondiruvchi bevosita anglanuvchi natijaga aytiladi. Psixologik jihatdan maqsad
93

---

ongning motivatsiyali qo’zg’atuvchi mazmuni, u inson tomonidan faoliyatining 
bevosita va yaqin kutilayotgan natijasi sifatida idrok qilinadi.
Ко’rib chiqilgan motivatsiyali hosilalardan dispozitsiyalar (motivlar), 
ehtiyojlar va maqsadlar inson motivatsion sohasining asosiy tashkil etuvchilari 
bo’lib hisoblanadi.
Shaxsning motivatsion sohasini rivojlanganlik nuqtai nazaridan kenglik, 
egiluvchanlik va ierarxiyalashtirish ko’rsatkichlari bo’yicha baholash mumkin. 
Motivatsion sohaning 
kengligi
deyilganda, darajalaming har birida keltirilgan 
dispozitsiyalar, ehtiyoj va maqsadlar kabi motivatsion omillaming sifat jihatidan 
turli-tumanligi tushuniladi. Odamda turli xil motivlar, ehtiyoj va maqsadlar 
qanchalik ko’p bo’lsa, uning motivatsion sohasi ham shunchalik rivojlangan 
hisoblanadi.
Motivatsion sohaning