N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

ehtiyojlar
va 
motivlar
kabi 
tushunchalarga murojaat qilishimiz zarur.
Ehtiyoj - bu tirik organizmlar faolligining boshlang’ich shakli. Tirik 
organizmda davriy ravishda zo’riqishning ma’lum holatlari yuzaga keladi; ular 
organizmning ma’lum hayotiy faoliyatini davom ettirishi uchun zarur bo’Igan 
moddalaming ob’ektiv yetishmovchiligi bilan bog’liq. Organizmda normal 
faoliyat ko’rsatishi uchun zarur sharoitlami tashkil etuvchi biror narsaning 
ob’ektiv yetishmovchiligi holatlari 
ehtiyojlar
deb ataladi. Bunday ehtiyojlar 
sirasiga ozuqaga, suvga, kislorodga bo’Igan ehtiyojlar va boshqalar kiradi.
Insondagi, shuningdek, yuqori tuzilgan hayvonlarda tug’ma bo’Igan 
ehtiyojlar haqida so’z yuritilganida, sodda biologik ehtiyojlarga yana ikkitasini 
qo’shib qo’yish lozim. Bu, birinchidan, o’zi kabilar bilan, va birinchi navbatda,
5.2. Faoliyatning motivatsion-shaxs
jihatiari
Faoliyatning 
muolajaviy-texnik 
aspektlarini ко’rib chiqish jarayonida, u 
yoki bu harakat nima uchun bajariladi,
87

---

yoshi katta individlar bilan 
aloqaga
bo’lgan ehtiyojdir. Bolalarda bu juda erta 
namoyon bo’ladi. Onaning tovushi, yuzi, qo’l harakatlari - bolada paydo 
bo’ladigan ijobiy reaktsiyani keltirib chiqaruvchi birlamchi seskantiruvchilar. 
Bu 1,5-2 oylik bolada kuzatiladigan «jonlantirish majmuasi»dir.
Insondagi ijtimoiy aloqalar yoki muloqotga bo’lgan ehtiyoj yetakchi 
ehtiyojlardan bin bo’lib hisoblanadi. Faqat inson hayoti davomida u o’zining 
shakllarini o’zgartiradi.
Bola hayotining dastlabki oylari va yillarida unga mehribonlik qiluvchi 
onaga va yaqinlarga bo’lgan ehtiyoj. Vaqt o’tishi bilan bu manzara o’zgara 
boshlaydi, chunki awalgi ehtiyoj tengdoshlar jamoasida hurmatga sazovor 
bo’lishga 
intilish 
bilan 
almashinadi. 
Do’stga, 
maslakdosh 
insonga, 
ruhlantiruvchi ustozga ehtiyoj ortadi. Keyinchalik esa hayotda o’z o’mini topish, 
ta’lira olish, jamiyat e’tirofini qozonishga va boshqalarga intilish paydo bo’ladi.
Insonda tug’ma xususiyatga ega bo’lib, organik ehtiyojlarga taalluqli 
bo’lmagan ikkinchi ehtiyoj - bu 
tashqi taassurotlarga ehtiyoj
, yoki keng 
ma’noda 
bilishga ehtiyoj
hisoblanadi.
O’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra, yangi tug’ilgan chaqaloqlar hayotining 
birinchi soatlaridan boshlab ko’rish, eshitish, tovush seskantiruvchilariga 
javoban ta’sir ko’rsatibgina qolmasdan, ulami o’rganadilar ham. Xususan, 
yangi seskantiruvchilarga nisbatan ularda jonliroq javob reaktsiyalari paydo 
bo’ladi.
Ikki-uch oylik chaqaloqlarda bilishga ehtiyoj mavjudligini tasdiqlovchi 
tajribalar o’tkazildi. Bolaga so’rg’ich berib, uni rezinali nay orqali televizorga 
ulab qo’ydilar. Bunda so’rg’ich pnevmatik o’tkazgich vazifasini bajaradi. 
Qurilmaning ishlash mexanizmi quyidagicha edi: agar bola so’rg’ichni so’rsa, 
televizor ekrani yorishib, tasvir - yoki harakatsiz rasm, yoki so’zlayotgan ayol 
paydo bo’lardi. Agar bola so’rishdan to’xtagudek bo’lsa, ekran asta-sekin o’chib 
qolardi. Bolaning qomi to’q bo’lishi kerak (bu tajribaning zarur sharti), lekin 
bunday holatda bola so’rg’ichni istar-is-tamas so’radi. SHunday qilib, tajriba 
davomida bir muncha vaqt o’tib, bola so’rish harakatlarining ekrandagi tasvir 
bilan aloqasini payqab qolardi, shunda quyidagi voqea sodir bo’lardi: u jadallik 
bilan, harakatlarini bir soniyaga ham to’xtatmay, so’rg’ichni so’ra boshlardi! Bu 
natija ishonarli tarzda ikki oylik bolaning faollik bilan tashqi olamdan axborot 
o’zlashtirishga qodirligidan dalolat beradi. Bunday faollik bilish ehtiyoji 
ifodasining o’zidir,
Ко’rib o’tilgan bu ikki ehtiyojga nisbatan ikki muhim holatni qayd etib 
o’tish mumkin. Birinchidan, munosabatlarga va bilishga bo’lgan ehtiyoj 
dastlabki vaqtlarda bir-biri bilan uzviy tutashib ketgan bo’ladi. Bolaga yaqin 
bo’lgan inson uning faqat munosabatlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirmasdan,
88

---

bolada hosil bo’ladigan turli taassurotlarning eng birinchi va asosiy manbaidir. 
Ota-onaning faol harakatlari, gap-so’zlari, bolani boshqarishi, o’yinlar uning 
bilish ehtiyojini «oziqlantiruvchi» taassurotlarning bosh manbai bo’lib xizmat 
qiladi.
Shunday qilib, ehtiyojlar haqidagi umumiy qarashlar: ta’riflari, organik 
ehtiyojlar bilan birgaiikda inson uchun juda muhim bo’lgan ikki: ijtimoiy va 
bilish ehtiyojlarining mavjudligi ko’rib chiqildi.
Endi ehtiyojlaming faoliyat bilan bo’ladigan aloqalariga murojaat qilamiz. 
Bunda har bir ehtiyoj hayotidagi ikki bosqichni ajratish lozim. Birinchi bosqich 
- ehtiyojni qondiruvchi jismni uchratishgec/w bo’lgan davr; ikkinchi bosqich -
bu uchrashuvdan 
keyingi
davr.
Birinchi bosqichda ehtiyoj sub’ektga taqdim etilmagan bo’ladi. U 
qandaydir zo’riqish, qoniqmaslik holatini boshidan kechirishi, lekin bu holatning 
asl sababini bilmasligi mumkin. Hulq-atvor tomonidan esa bunday holat 
notinchlikda, turli jismlami 
izlash,
tanlashda ifodalanadi. Masalan, mashhur 
bolalar shifokori B. Spok farzandlari ortiqcha vazndan aziyat chekayotgan ota- 
onalami ortiqcha ishtahalarining asl sababi haqida chuqur fikr yuritishga 
chaqiradi. 
Uning 
fikricha, 
ota-onalarning 
e’tibori 
va 
mehribonligi 
yetishmaganida bolalar o’zlarini shunday tutadilar. Bunday bolalar qoniqmaslik 
holatini boshidan kechirib, uni aniqlashtira olmaydilar va 
ovqatga ruju 
qo’yadilar!
Izlash faoliyati davotnida, odatda, ehtiyojning jism bilan uchrashuvi sodir 
bo’ladi va shu bilan ehtiyoj «hayotidagi» birinchi bosqich o’z nihoyasiga yetadi.
Ehtiyoj tomonidan o’z jismitti «bilib olish» jarayoni ehtiyojning jismga ega 
bo’lishi nomini olgan. O’zining sodda shakllarida u «imprinting mexanizmi», 
ya’ni, yodda qolish sifatida ma’lum. Imprintingga misol - yangi tuxumdan 
chiqqan g’ozda yonidan o’tib ketayotgan jismning iziga tushish reaktsiyasining 
uyg’onishi: u har bir harakatlanayotgan jismning, u jonsiz bo’lsa ham, ortidan 
keta boshlaydi. Xuddi onasi ortidan yurganday (K. Lorents tajribalari).
Jismga ega bo’lish jarayonida ehtiyojning ikki asosiy xususiyati namoyon 
bo’ladi. Birinchisi, ushbu ehtiyojni qondira olish xususiyatiga ega bo’lgan 
jismlaming dastlabki juda keng tarkibiy qismidan, ikkinchisi - ehtiyojni birinchi 
bo’lib qondirgan jismda tezda qayd etishdan iborat. SHuni ta’kidlab o’tish 
lozimki, ehtiyojlami qayd etish fakti bolalami tarbiyalash amaliyotida yaxshi 
tanish. Masalan, bola hayoti birinchi yilining oxirida ozuqasiga turli 
qo’shimchalar kiritish tavsiya etiladi. Aks holda bola bo’tqa va sutga o’rganib 
qolib, keyinchalik go’sht, tuxum va shunga o’xshash mahsulotlami og’ziga 
olishdan bosh tortishi mumkin.
89

---

Ko’pincha o’g’il bolaning ota-onasi haqli ravishda uning yonidagi 
o’rtoqlaridan, qiz bolaning ota-onasi esa uning didiga mos keladigan yigitdan 
xavotir oladilar. Ular ichki tuyg’ulari orqali o’z farzandlarining tanloviga 
keyinchalik ta’sir ko’rsata olmasliklarini anglaydilar, bu aynan ehtiyojlaming 
tezda qayd etilishi sababli sodir bo’ladi.
Shunday qilib, ehtiyojning jism bilan uchrashuvi vaqtida uning jismga ega 
bo’lishi sodir bo’ladi. Bunday holat bu aktda