N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

ehtiyoj jism i
sifatida ta’riflanuvchi 
motiv
paydo bo’lganligi uchun juda muhim bo’lib hisoblanadi.
Ehtiyojning jismga ega bo’lishidan va motivning yuzaga kelishidan so’ng 
hulq-atvor 
turi 
keskin 
o’zgaradi. 
Agar 
shu 
vaqtgacha 
hulq-atvor 
yo’naltirilmagan, izlanuvchi xususiyatga ega bo’lgan bo’lsa, endi u «vektor» 
yoki yo’nalish oladi. U jism tomon yo’nalgan bo’ladi, agar motiv salbiy 
valentlikka ega bo’lsa, jismdan tashqariga yo’naladi. Bir yosh bolaning keskin 
yo’nalgan hulq-atvorini misol qilib keltirish mumkin. Bir yoshli bolada tuzga 
berilish aniqlandi. «Tuz» uning birinchi bo’lib tushungan va talaffuz qilishni 
o’rgangan so’zi bo’ldi. Bola uyaa tuzning saqlanish joyini bilar, doimiy ravishda 
uni so’rab, qo’llari bilan unga intiljb, agar bermasalar, yig’i ko’tarardi. Nihoyat, 
unga erishgandan so’ng qoshiqlab iste’mol qilardi. Bola bir yarim yoshga 
yetganida uni kasalxonaga tekshiruvga yotqizdilar. U yerda normal oziqlanish 
tartibi belgilandi, ya’ni, bola talab etayotgan tuzni bermay qo’ydilar, va u tez 
orada nobud bo’ldi. Tanasining ichki tekshiruvidan uning buyrak usti 
po’stlog’ida o’sma borligi, natijada organizmdan tuz yuvilib chiqib ketishi 
ma’lum bo’ldi.
Shunday qilib, o’tkir organik ehtiyoj o’zining jismi - tuzni topgan. Tuzga 
intilish bolani turli harakatlarga undardi: u tuzni o’zi olishga intilar, uni so’rab 
yig’lar, uni katta miqdorda iste’mol qilardi va h.k. Yuqorida keltirilgan ushbu 
ta’rifdan kelib chiqqan holda, tuz bola faoliyatida 
motiv,
shu bilan birga 
yetakchi motiv
bo’lganini aytish mumkin.
Yana bir ta’rifga asosan 
motiv
- bu harakatning nima sababdan amalga 
oshirilishi. «Biror bir sababdan» odam ko’plab turli xarakatlami amalga 
oshiradi. Mana shu bir motiv tomonidan chaqiriladigan 
harakatlar yig'indisi
faoliyat, aniqroq aytiladigan bo’lsa, 
alohida faoliyat
yoki 
faotiyatning alohida
turi
deb ataladi. Bunday faoliyat turlari sifatida o’yin, o’quv, mehnat 
faoliyatlarini keltirish mumkin.
Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bir motivning o’zi turli harakatlar to’plami 
bilan qondirilishi mumkin, va aksincha, bir harakatning o’zi turli motivlar 
tomonidan uyg’otilishi mumkin.
Agar bir odam misolida ko’rib chiqadigan bo’lsak, odatda, uning amalga 
oshiradigan harakatlariga birdaniga bir necha motiv sabab bo’ladi. Inson
90

---

harakatlarining ko’pchilik motivlar tomonidan uyg’otilishi - odatiy hodisa. 
Masalan, odam natijaning yuqori sifati uchun mehnat qilish bilan birga, yo’l- 
yo’lakay o’zining boshqa motivlari - jamiyat e’tirofi, moddiy rag’bat kabilami 
ham qondirishi mumkin.
Tutgan o’mi yoki bajaradigan vazifasiga ko’ra barcha motivlar ham bir day 
ahamiyat kasb etmasligi mumkin. Ulardan bin asosiy, qolganlari - ikkinchi 
darajali bo’lishi mumkin. Bosh motiv yetakchi motiv, ikkinchi darajalilari -
rag’batlantiruvchilar
deb ataladi.
Endi 
motivlar nisbati
va 
ong
muammosini ko’rib chiqamiz. Yuqorida 
bildirilgan fikrlarga ko’ra, motivlar harakatlami yuzaga keltiradi, ya’ni 
maqsadlaming hosil bo’lishiga olib keladi, maqsadlar esa doim anglangan 
holatda bo’ladi. Motivlaming o’zi esa 
anglanadigan
va 
anglanmaydigan
turlarga bo’linadi. 
Maqsad motivi
birinchi turdagi motivlarga misol bo’la oladi.
Agar 
motivlar 
anglanmaydigan 
bo’Isa, 
ulami 
ongda 
umuman
ifodalanmaydi, deb hisoblash mumkinmi? Yo’q, bunday hisoblanmaydi. Ular 
ongda alohida ikki shakl: