7-mavzu. Motiv va motivatsiya Reja

---

 

7-mavzu.Motiv va motivatsiya 

Reja: 

1.  Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari. 

2.  Motivatsiya nazariyalari. 

3.  Motivatsion sohani tekshirish metodlari. 

Tayanch so`z va iboralar:motiv, ko`nikma, malaka, odat,motivatsiya, motiv turi: ichki, 

tashqi, motivatsiya nazariyasi: bixeveorizm, neobixeveorizm. 

 

Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari. Motiv - bu harakatning nima sababdan 

amalga oshirilishi. «Biror bir sababdan» odam ko`plab turli xarakatlami amalga oshiradi. Mana 

shu bir motiv tomonidan chaqiriladigan harakatlar yig`indisi faoliyat, aniqroq aytiladigan bo`lsa, 

alohida faoliyat yoki faotiyatning alohida turi deb ataladi. Bunday faoliyat turlari sifatida o`yin, 

o`quv, mehnat faoliyatlarini keltirish mumkin. 

Shuni ta`kidlab o`tish lozimki, bir motivning o`zi turli harakatlar to`plami bilan qondirilishi 

mumkin, va aksincha, bir harakatning o`zi turli motivlar tomonidan uyg`otilishi mumkin. 

Agar  bir  odam  misolida  ko`rib  chiqadigan  bo`lsak,  odatda,  uning  amalga  oshiradigan 

harakatlariga birdaniga bir necha motiv sabab bo`ladi. Inson harakatlarining ko`pchilik motivlar 

tomonidan uyg`otilishi - odatiy hodisa. Masalan, odam natijaning yuqori sifati uchun mehnat qilish 

bilan birga, yo`l- yo`lakay o`zining boshqa motivlari - jamiyat e`tirofi, moddiy rag`bat kabilami 

ham qondirishi mumkin. 

Tutgan o`mi yoki bajaradigan vazifasiga ko`ra barcha motivlar ham bir day ahamiyat kasb 

etmasligi mumkin. Ulardan bin asosiy, qolganlari - ikkinchi darajali bo`lishi mumkin. Bosh motiv 

yetakchi motiv, ikkinchi darajalilari - rag`batlantiruvchilar deb ataladi. 

Endi motivlar nisbati va ong muammosini ko`rib chiqamiz. Yuqorida bildirilgan fikrlarga 

ko`ra,  motivlar  harakatlami  yuzaga  keltiradi,  ya`ni  maqsadlaming  hosil  bo`lishiga  olib  keladi, 

maqsadlar  esa  doim  anglangan  holatda  bo`ladi.  Motivlaming  o`zi  esa  anglanadigan  va 

anglanmaydigan turlarga bo`linadi. Maqsad motivi birinchi turdagi motivlarga misol bo`la oladi. 

Agar motivlar anglanmaydigan bo`lsa, ulami ongda umuman ifodalanmaydi, deb hisoblash 

mumkinmi? Yo`q, bunday hisoblanmaydi. Ular ongda alohida ikki shakl: hissiyotlar va shaxsiy 

mohiyatlarda ifodalanadi. 

Hissiyotlar  motivlar  bilan  bog`liq  bo`lgan  hodisalar  yoki  harakatlar  natijalari  bahonasida 

paydo bo`ladi. Agar odam biror narsadan xavotirlanayotgan bo`lsa, demak, «o`sha narsa» uning 

motivlariga  dahldordir.  Faoliyat  nazariyasida  hissiyotlar  faoliyat  natijasining  uning  motiviga 

nisbatan  munosabatining  aks  ta`siri  sifatida  ta`riflanadi.  Agar  motiv  nuqtai  nazaridan  faoliyat 

samarali amalga oshirilsa, ijobiy hissiyotlar, agar samara bermasa, salbiy hissiyotlar yuzaga keladi. 

Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: hissiyotlar-juda muhim ko`rsatkich bo`iib, ulaming 

yordamida inson motivlarini aniqlash mumkin. 

Endi  shaxsiy  mohiyat  haqida  so`z  yuritamiz.  Yetakchi  motiv  faoliyat  maydoniga  tushib 

qolgan yuqori sub`ektiv ahamiyatga ega bo`lgan jism, harakat yoki hodisa kechinmasidir. Shuni 

ta`kidlash muhimki, bunda faqat yetakchi motiv mohiyat hosil qiluvchi vazifasini bajaradi. 

Qisqacha,  motivlar  va  shaxs  aloqasi  muammosida  to`xtalamiz.  Inson  motivlari  sohasi 

tomonidan shaxs ko`lami va uning fe`l-atvori aniqlanadi. 

Odatda,  motivlaming  zinapoyali  munosabatlari  to`laqonli  anglanmaydi.  Ular  motivlar 

kelishmovchiligi  yuzaga  keladigan  vaziyatlarda  oydinlashadi.  Juda  ko`p  holatlarda  hayot  turli 

motivlami  to`qnashtirib,  insondan  ulaming  birini:  moddiy  manfaatdorlik  yoki  ishga  bo`lgan 

qiziqish, shaxsiy muhofaza yoki g`urur va h.k.lami tanlashga majbur qiladi. 

Endi  motivlar  rivoji  kabi  muhim  masalani  ko`rib  chiqamiz.  Bu  masala,  avvalo,  shaxs 

tarbiyasi va o`zini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Faoliyat  tahlilida  harakatning  tabiiy  yo`nalishi  quyidagicha  bo`ladi:  ehtiyojdan  motivga, 

so`ngra maqsad va harakat tomon), Voqeiy faoliyatda esa muntazam ravishda teskari jarayon ro`y 

beradi: faoliyat davomida yangi motivlar va ehtiyojlar shakllanib boradi. 

---

Faoliyat  nazariyasida  motivning  maqsad  tomon  harakat  mexanizmi  yoki  maqsadning 

motivga aylanish mexanizmi mavjud. Ushbu mexanizmning mohiyati shundan iboratki, qandaydir 

motiv tomonidan erishishga harakat qilinadigan maqsad vaqt o`tishi bilan o`zi mustaqil holatda 

undovchi  kuchga  ega  bo`ladi,  ya`ni,  maqsadning  o`zi  motivga  aylanadi.  Maktab  hayotidan  bir 

misol keltiramiz. O`quvchi ma`lum fan bilan unga o`zining sevimli ustozi bilan muloqotda bo`lish 

zavqli bo`lgani uchun shug`ullanadi. Lekin asta-sekin ushbu fanga qiziqish chuqurlashib boradi, 

va  o`quvchi  uni  bo`lajak  mutaxassislik  sifatida  ham  tanlashi  mumkin.  Shunday  qilib,  motiv 

maqsadga  aylandi.  SHuni  ta`kidlash  lozimki,  maqsadning  motivga  aylanishi  ijobiy  hissiyotlar 

to`planganidagina  yuz  berishi  mumkin,  masalan,  hammaga  ma`lumki,  faqat  jazo  berish  va 

majburiy ravishda ishga nisbatan qiziqish yoki muhabbat uyg`otish mumkin emas. 

Motiv  va  motivatsiya  Inson  xulq-atvorida  funksional  jihatdan  tavsifi  bog`liq  bo`lgan 

qo`zg`atuvchi  va  boshqaruvchi  tomonlar  mavjud.  Psixologiyada  inson  xulq-  atvoridagi 

qo`zg`atuvchi  holatlarni  tasvirlash  va  tushuntirish  uchun  qo`llaniladigan  tushunchalar  orasida 

motivatsiya va motiv tushunchalari eng umumiy va asosiy bo`lib hisoblanadi. 

«Motivatsiya»  atamasi  «motiv»  atamasiga  qaraganda  kengroq  tushunchaga  ega. 

«Motivatsiya» so`zi hozirgi zamon psixologiyasida xulq-atvorni determinatsiyalovchi omillardir. 

Bunga,  xususan,  ehtiyojlar,  motivlar,  maqsadlar,  intilishlar  va  boshqa  ko`pchilik)  tizimini 

belgilovchi  va  xulq-atvor  faolligini  ma`lum  darajada  tutib  turuvchi,  rag`batlantiruvchi  jarayon 

xususiyati  sifatida  ikkilangan  ma`noda  qo`Uaniladi.  Biz  motivatsiya  tushunchasini  birinchi 

ma`noda  qo`llaymiz.  Shunday  qilib,  motivatsiyani  inson  xulq-atvori,  uning  kelib  chiqishi, 

yo`nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik xususiyatga ega bo`lgan sabablar yig`indisi 

sifatida belgilash mumkin. 

Xulq-atvorning  paydo  bo`lishi,  davomiyligi  va  barqarorligi,  yo`nalganlik  va  ko`zlangan 

maqsadga  erishilgandan  so`ng  yakunlanishi,  kelajakdagi  voqealarga  moyillik,  alohida  olingan 

xulq-atvor  aktining  mutanosibligi  va  mazmun  jihatidan  yaxlitligi,  samaradorligini  oshirish  kabi 

tomonlari motivatsion jihatdan tushuntirishni talab etadi. 

«Nimaga?»,  «nima  uchun?»,  «nima  maqsadda?»,  «nima  evaziga?»,  «qanday  mohiyatga 

ega?» va boshqa shu turdagi savollarga javob izlash motivatsiyaga muvofiq amalga oshiriladi. 

Xulq-atvornining  istalgan  shakli  ichki  va  tashqi  sabablar  bilan  tushuntirilishi  mumkin. 

Birinchi  vaziyatda  tushuntirishning  boshlang`ich  va  yakuniy  holatlari  sifatida  sub`ekt  xulq-

atvorining  psixologik  xossalari,  ikkinchisida  -  tashqi  va  faoliyat  sharoitlari  namoyon  bo`ladi. 

Birinchi vaziyatda motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, tilaklar, qiziqishlar va h.k.lar, ikkinchisida esa 

-  yuzaga kelgan vaziyatdan kelib  chiqqan  rag`batlar  haqida so`z  yuritiladi.  Ba`zan inson xulq-

atvorini  ichdan  belgilab  beradigan  barcha  omillar  shaxs  dispozitsiyalari  deb  ataladi.  U  holda 

muvofiq 

ravishda 

dispozitsion 

va 

vaziyatli 

motivatsiyalar 

haqida 

xulq-atvorni 

detenninatsiyalashning ichki va tashqi analoglari sifatida so`z yuritiladi. Shuning uchun insonning 

istalgan harakati ikki tomonlama: dispozitsion va vaziyatli determinatsiya sifatida ko`rib o`tiladi. 

Dispozitsiyalar o`z mohiyatiga ko`ra motivlardir. Motiv motivatsiyadan farqli o`laroq, - bu 

xulq-atvor  sub`ektining  o`ziga  tegishli  bo`lgan,  uning  ma`lum  harakatlari  amalga  oshirishga 

ichkaridan undovchi barqaror shaxsiy xossasi. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan ko`rinishda 

ko`pchilik dispozitsiyalami ifodalaydigan tushuncha sifatida belgilash mumkin. 

Mavjud bo`lgan dispozitsiyalardan eng muhimi ehtiyojlar tushunchasi hisoblanadi. Ehtiyoj 

deb,  inson  yoki  hayvonning  ma`lum  sharoitlarda  ularga  normal  yashash  va  rivojlanishi  uchun 

yetishmovchilik  holatiga  aytiladi.  Ehtiyoj  shaxs  holati  sifatida  muntazam  ravishda  insondagi 

organizm (shaxs) uchun yetishmovchilik bilan bog`liq bo`lgan qoniqmaslik hissi bilan bog`liq 

Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlariga qondirish kuchi, paydo bo`lishining davriyligi 

va usuli kiradi. Shaxsning ahamiyatli ehtiyoji, uning jisga bog`liq mazmuni, ya`ni, ushbu ehtiyojni 

qondira oladigan moddiy va ma`naviy madaniyat ob`ektlarining yig`indisidir. 

Ehtiyojdan  keyingi  motivatsion  ahamiyatga  ega  bo`lgan  tushuncha  -  bu  maqsad.  Maqsad 

deb,  faoliyat  bilan  bog`liq  bo`lgan,  dolzarb  ehtiyoji  qondiruvchi  bevosita  anglanuvchi  natijaga 

aytiladi.  Psixologik  jihatdan  maqsad  ongning  motivatsiyali  qo`zg`atuvchi  mazmuni,  u  inson 

tomonidan faoliyatining bevosita va yaqin kutilayotgan natijasi sifatida idrok qilinadi. 

---

Ко`rib  chiqilgan  motivatsiyali  hosilalardan  dispozitsiyalar  (motivlar),  ehtiyojlar  va 

maqsadlar inson motivatsion sohasining asosiy tashkil etuvchilari bo`lib hisoblanadi. 

Shaxsning  motivatsion  sohasini  rivojlanganlik  nuqtai  nazaridan  kenglik,  egiluvchanlik  va 

ierarxiyalashtirish  ko`rsatkichlari  bo`yicha  baholash  mumkin.  Motivatsion  sohaning  kengligi 

deyilganda,  darajalaming  har  birida  keltirilgan  dispozitsiyalar,  ehtiyoj  va  maqsadlar  kabi 

motivatsion  omillaming  sifat  jihatidan  turli-tumanligi  tushuniladi.  Odamda  turli  xil  motivlar, 

ehtiyoj va maqsadlar qanchalik ko`p bo`lsa, uning motivatsion sohasi ham shunchalik rivojlangan 

hisoblanadi. 

Motivatsion  sohaning  egiluvchanligi  motivatsiya  jarayonini  quyidagicha  xarakterlaydi: 

yuqori darajadagi motivatsion maylning qondirilishi uchun quyi darajadagi turli xil motivatsion 

mayllar  qanchalik  ko`proq  qo`llanilgan  holatda  motivatsion  soha  ham  shunchalik  darajada 

egiluvchan  bo`ladi.  Masalan,  bir  individ  uchun  bilim  olishga  bo`lgan  ehtiyoj  faqat  televidenie, 

radio va kino hisobiga qondirilsa, boshqasi uchun huddi shunday ehtiyojni qondirish vositasi turli 

kitoblar, davriy matbuot, odamlar bilan muloqot  hisoblanadi. Keyingi holatda motivatsion soha 

egiluvchanroq bo`lib sanaladi. 

Ierarxiyalashtirilganlik  -  bu  alohida  olingan  motivatsion  sohasidagi  har  bir  tuzilish 

darajasining  xususiyati.  Bir  xil  dispozitsiyalar  (motivlar,  maqsadlar)  boshqalaridan  kuchliroq 

bo`lib  tez-tez  hosil  bo`lib  turadi;  boshqalari  kuchsizroq  bo`ladi,  va  kamroq  dolzarblashtiriladi. 

Ma`lum  darajadagi  motivatsion  hosilalamingdolzarblashtirish  kuchi  va  chastotasidagi  farqlar 

qanchalik ko`p bo`lsa, motivatsion sohaning ierarxiyalanganligi ham shunchalik yuqori bo`ladi. 

Motivlar, ehtiyojlar va maqsadlardan tashqari, inson xulq-atvori qo`zg`atuvchilari sifatida, 

shuningdek, qiziqishlar, muammolar, tilak va maqsadlar ham ko`rib chiqiladi. Qiziqish deb, bilish 

xususiyatiga  ega  bo`lgan,  to`g`ridan-to`g`ri  bir  xil,  ayni  damda  dolzarb  bo`lgan  ehtiyoj  bilan 

bog`lanmagan,  alohida  motivatsion  holatga  aytiladi.  Muammo  ma`lum  maqsadga  erishishga 

yo`naltirilgan  harakatni  bajarishda  organizm  yengib  o`tishi  zarur  bo`lgan  to`siqlarga  duch 

kelganida paydo bo`ladi. Tilaklar va maqsadlar - bu darhol yuz beradigan va ko`pincha bir-birini 

almashtirib turadigan, harakat bajarish sharoitlarining o`zgarishlariga javob beradigan motivatsion 

sub`ektiv holat. 

Inson  xulq-atvori  motivatsiyasi  ongli  va  ongsiz  bo`lishi  mumkin.  Bu  inson  xulq-atvorini 

boshqaruvchi  ba`zi  ehtiyoj  va  maqsadlar  inson  tomonidan  anglanishini,  boshqalarining  esa 

anglanmasligini bildiradi.  

Shunday qilib, motivlar anglangan yoki anglanmagan bo`lishi mumkin. Shaxs yo`nalganligi 

shakllanishidagi asosiy o`rinni anglangan motivlar egallaydi.