N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

shaxsi
namoyon 
bo’ladi va bir vaqtning o’zida faoliyat uning 
shaxsini shakllantiradi.
Faoliyat 
atrof-olamni, 
shuningdek, 
insonning 
o’zini 
bilishga 
v 
o’zgartirishga qaratilgan ongli faollikdir. Lekin bu faollik ta’lim va tarbiya 
ta’siri ostida rivojlanish davomida asta-sekir^ maqsadga yo’naltirilgan ongli 
faoliyat shakllariga ega bo’ladi. 
^
Yosh bolaning bunday faolligi aw al 
impulsli hulq-atvor
xususiyatiga ega 
bo’ladi. Hayotining dastlabki kunlarida bolafting hulq-atvori sodda tug’ma -
mudofaviy, ozuqaviy, labirintii (tebratganda tinchlanish) va keyinchalik esa -
yo’nalishli-tadqiqiy reaktsiyalar bilan cheklanadi. Ulaming asosida bir yil 
davomida 
tadqiqiy hulq-atvor
rivojlanadi. Bir yoshda o’qitish va taqlid qilish 
ta’sirida 
amaliy hulq-atvor
shakllana boshlaydi. Uning yordamida bola 
narsalardan foydalanishning insoniy usullarini va ulaming ijtimoiy amaliyotdagi 
ahamiyatini o’zlashtiradi (krovatiga uxlash uchun yotish, ovqatni qoshiq bilan
98

---

yeyish, koptok bilan o’ynash, qalam bilan rasm chizish). Faoilikning ushbu 
shakllari bilan birlikda bolaning o’z ehtiyojlari va istaklarini qondirishga 
erishishda, ijtimoiy talablar va ma’lumotlami o’zlashtirishda ko’mak beruvchi -
kommunikativ hulq-atvor
rivojlanadi. Avval bu hulq-atvor nutqqacha bo’lgan 
shakllarda namoyon bo’ladi (qichqiriq, mimika, imo-ishora). So’ngra bola 
faollik bilan insoniy muloqot, o’zaro ta’sir va axborot almashinuvining bosh 
vositasi -
nutqiy hulq*atvomi
o’zlashtira boshlaydi. Nutqni egallash tasvirlami 
buyum va harakatlardan ajratish, ahamiyatli holatlarni bo’rttirib ko’rsatish, 
ulami qayd etish va hulq-atvomi boshqarishda ular bilan amallarni bajarish 
uchun hal qiluvchi dastlabki shart-sharoitlami yaratadi.
Shunday qilib, faoliyat - bu inson bilan atrofidagi olam o’rtasidagi real 
aloqa o’matiladigan voqelikka bo’lgan faol munosabat shakli. Inson faoliyatda 
o’zining ichki xossalarini ochib borib va tadbiq etib, buyumlarga nisbatan 
su b ’ekt,
odamlarga nisbatan esa 
shaxs
sifatida namoyon bo’ladi.
5.5. 
Faoliyatning asosiy
Hozirgi zamon kish,sl faoliyatning har xil
turlari
turlari bilan shug’ullanadi. Faoliyat turlari
shunchalik 
ko’pki, 
ulaming 
hammasini 
tasavvur qilib ham, ta’riflab ham bo’lmaydi, chunki barcha faoliyat turlari inson 
ehtiyojlari bilan bog’liqdir, ehtiyojlaming ko’p qismi esa odamlarning 
individual xususiyatlari tomonidan belgilanadi.
Shunday bo’lsada, barcha insonlarga xos bo’lgan faoliyatning asosiy 
turlarini ajratish va umumlashtirish mumkin. Ular hamma odamlarga xos 
bo’lgan umumiy ehtiyojlarga mos keladi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, ularga har 
bir odam rivojlanish jarayonida muqarrar ravishda boshidan o’tkazadigan 
ijtimoiy faollik turlarini kiritishimiz mumkin. Bunday faoliyat turlari bo’lib 
muloqot, o’yin, o’quv va mehnat hisoblanadi.
Muloqot
o’zaro munosabatda bo’lgan odamlar o’rtasida axborot 
almashinuvga, 
aloqalar, ular orasida bir-birini 
tushunish va ochiq 
munosabatlami o’matishga yo’naltirilgan faoliyat turi sifatida o’rganiladi. 
Ushbu tushuncha «Muloqot» mavzusida batafsil ko’rib chiqiladi.
O ’yin
(bolalarda) - yosh bolalar tomonidan kattalaming harakatlarini va 
ular o’rtasidagi munosabatlami ijro etishdan iborat bo’lib, atrofdagi voqelikni 
bilishga yo’naltirilgan faoliyat turi. Aytish mumkinki, o’yin - bu faoliyatning 
alohida turi bo’lib, uning natijasida biror-bir moddiy yoki har tomonlama 
mukammal mahsulot ishlab 
chiqarilmaydi. 
O’yinlar ko’p holatlarda 
ko’ngilocharlik xususiyatiga ega bo’lib, dam olish maqsadi ko’zlangan bo’ladi. 
O’yinlaming bir necha xillari mavjud: ularga individual va guruhli, jismli va 
syujetli, rolli va qoidali o’yinlar kiradi. Individual o’yinlar - bu o’yin bilan bir 
kishi mashg’ul bo’lgan faoliyat turi, guruhlilar - bir nechta individni o’z ichiga
99

---

oladi. Jismli o’yinlar o’yin faoliyatiga u yoki bu jismni kiritish bilan bog’liq, 
syujetlilar ma’lum stsenariy bo’yicha uni asosiy izchillikda ochib beradilar. 
Rolli o’yinlarda ma’lum rol bilan chegaralangan inson hulq-atvori, qoidali 
o’yinlarda esa ishtirokchilaming hulq-atvor qoidalari tizimi asosida boshqarish 
joiz bo’ladi. O’yinlaming aralash xillari ham bo’ladi: ularga jismli-rolli, syujetli- 
rolli, syujetli qoidali o’yinlar va h.k. O’yinlar insonlar hayotida katta ahamiyatga 
ega. Xususan, bolalar uchun o’yinlar afzalligiga ko’ra, rivojiantiruvchi 
ahamiyatga ega. Kattalarda esa o’yin faoliyatning yetakchi turi bo’lib 
hisoblanmasada, bevosita muloqot va dam olish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Faoliyatning keyingi turi - bu o’qish. 
O ’qish
inson tomonidan bilim, 
malaka va ko’nikmalami egallash maqsadiga ega bo’lgan faoliyat turi 
hisoblanadi. Ta’lim olish tashkil etilgan bo’lishi mumkin va bu jarayon maxsus 
o’qitish muassasalarida amalga oshiriladi. U tashkil etilmagan taqdirda, boshqa 
faoliyat turlari ichida qo’shimcha natija sifatida yo’l-yo’lakay o’tkazilishi 
mumkin. Kattalarda ta’lim olish ma’lumotini mustaqil holda oshirish 
xususiyatiga ega bo’lishi mumkin. O’quv faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari 
individ ruhiy rivojlanishining vositasi bo’lib xizmat qilishidan iborat.
Inson faoliyati tizimida 
mehnat
alohida o’rin tutadi. Mehnat - insonning 
o’z ehtiyojlarini qondirish uchun voqelikni qayta tuzish va o’zgartirishga, 
moddiy va ma’naviy qadriyatlami yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq 
faoliyati. Inson qilgan mehnati evaziga hozirgi zamon jamiyatini qurdi, moddiy 
va ma’naviy madaniyat buyumlarini yaratdi, turmush sharoitlarini shu darajada 
o’zgartirdiki, bu bilan o’zi uchun keyingi chegaralanmagan taraqqiyot 
istiqbollarini ochib berdi.
Shunday qilib, inson faoliyati - o’ta murakkab va ko’plab ko’rinishlarga 
ega bo’lgan hodisa. Faoliyatni amalga oshirishda inson tuzilmasining barcha: 
fiziologik, ruhiy va ijtimoiy tarkibiy qismlari qatnashadi.
TA’LIM OLUVCHINING MAVZU BO’YICHA O’Z - O ’ZINI 
TEKSHIRISHGA OID SAVOLLAR:
1. Faoliyat nima?
2. Faoliyatning psixologik xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Faoliyatning tuzilishi va tarkibiy qismlari haqida gapirib bering.
4. «Interiorizatsiya» va «eksteriorizatsiya» nima?
5. «Ehtiyoj» va «motiv» nima? Ehtiyojlaming qaysi turlarini bilasiz?
6. Harakatning qanday tarkibiy qismlarini ajratish mumkin?
7. Ko’nikma va malakalami 
faoliyatning tarkibiy qismlari sifatida 
ta’riflang.
8. Faoliyatning asosiy turlari haqida gapirib bering.
100

---

1. 
What is activity?
2. 
What are the psychological characteristics of the activity?
3. 
Tell about the structure of the activity and its structural parts.
4. 
What are “the interiorization” and “the exteriorization”?
5. 
What are “the need” and “the motive”? What kinds of the need do you 
know?
6. 
What structural parts of the action can be differed?
7. 
Define the ability and the skill as structural parts of the action.
8. 
Tell about the main kinds of the action.
FOYDALANILGAN ADABIY OTLAR RO’YXATI:
1. Bemshteyn N.A. Ocherki po fiziologii dvijeniy i fiziologii aktivnosti. -
M , 1966.
2. Gippenreyter Yu.B. Vvedenie v оЬщиуи psixologiyu. - M., 2005.
3. Davletshin M.G., To’ychieva S.M. Umumiy psixologiya. - Toshkent,