N. K. Jamalov mehnat huquqi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TARIX FAKUL’TETI
N.K.JAMALOV
MEHNAT huquqi

FANIDAN
5111600-Milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi

yo’nalishi 3-kurs talabalari uchun
MA’RUZA MATNI

Toshkent - 2018

1-Mavzu: Mehnat huquqi tushunchasi

Reja:

1. 
   Mehnat huquqining tushunchasi va predmeti
   
2. 
   Mehnat huquqining uslublari
   
3. 
   Mehnat huquqining tizimi
   
4. 
   Mehnat huquqining manbalari, turlari va ularning ahamiyati.
   

1. 
   Mehnat huquqining tushunchasi va predmeti.
   

Bozor munosabatlari sharoitida inson huquqlarini ta’minlash, mehnat qilish va o’z mehnati bilan munosib turmush kechirishni kafolatlash, aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash O’zbekiston Respublikasi qonunchilik faoliyatining asosiy jihatlaridan sanaladi. Mehnat huquqi fani va mehnat qonunchiligining asosiy xususiyatlari ham ushbu vazifalarni bajarilishi bilan bevosita bog’liqdir.

Zero Prezidentimiz SH.Mirziyoev ta’kidlaganidek “Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uy-joylar, sifatli ta’lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish – bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir¹.”

Mehnatga oid ijtimoiy munosabatlar huquq normalari tufayli huquqiy munosabat tusini oladi va ishlab chiqarish munosabatlari­ning o’ziga xos turini vujudga keltiradi.

Ijtimoiy – mehnat munosabatlari irodaviy munosabatlar sifatida huquqiy mexanizmlar yordamida tartibga solinadi.

Mehnat huquqining predmeti odamlarning moddiy-turmush sha­roitlari, intilishlari, ehtiyojlari bilan bevosita bog’liq bo’lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida tasavvur qilinishi lozim.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida e’lon qilingan “Har bir shaxsning mehnat qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega” ekanligi to’g’risidagi norma fuqarolarning turli shakllardagi mehnat qilishga bo’lgan huquqlarini o’zida ifodalaydi va bu huquq:

* a) Ishga yollanish va mehnat shartnomasi tuzish;

*b) Davlat xizmatiga kirish (mudofaa va huquqni muhofaza qilish organlariga kontrakt asosida harbiy xizmatchi maqomida);

*v) Tadbirkorlik bilan shug’ullanish (yuridik shaxs ta’sis etgan holda yoki yakka tadbirkor);

*g) Erkin kasb bilan shug’ullanish (ijodiy ishlar, notijorat tashkilotlari faoliyatida beg’araz mehnat qilish);

*e) O’zini-o’zi ish bilan ta’minlash (tomorqasida dehqon xo’ja­ligi tuzgan yoki tuzmagan holda);

*j) Qonun hujjatlariga zid kelmaydigan boshqa shakllarda amalga oshirilishi mumkin.

Mehnat huquqi fani faqat ish beruvchiga mehnat shartnomasi tuzish orqali ishga yollanadigan, “xodim” maqomiga ega bo’lgan fuqa­rolarning ish beruvchilar bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarini tartibga soladi.

Mehnat qilish huquqi bundan boshqa shakllarda amalga oshiril­gani taqdirda tegishli qonun hujjatlari bilan (masalan, harbiy xizmatchilar tomonidan xizmatni o’tash tartibi O’zbekiston Respub­likasining 2002 yil 12 dekabrda qabul qilingan “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to’g’risida”gi² qonuni va uning asosi­dagi boshqa qonun hujjatlari (xizmatni o’tash tartibini belgilovchi Nizom va ustavlar, harbiy xizmatga kirish chog’ida tuzilgan kontrakt va boshqa aktlar bilan tartibga solinadi. Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi shaxslar va erkin kasb egalari o’z mehnatlarini o’zlari mustaqil tarzda tashkil qiladilar va hokazo) huquqiy tartibga solinadi.

Mehnat huquqining predmeti bo’lib, fuqarolarning ish beruvchiga ishga yollanishi va mehnat shartnomasiga ko’ra mehnat faoliyatini amalga oshirilishi chog’ida vujudga keladigan ijtimoiy huquqiy munosabatlar sanaladi.

Mehnat huquqi predmeti jumlasiga kiruvchi munosabatlar boshqa turdagi shunga o’xshash bo’lgan munosabatlardan mehnat shartnomasi tuzgan xodim ish beruvchiga nafaqat o’z kasbiy va mehnat salohiyatini, balki erkinligining muayyan qismini ham (korxonada o’rnatilgan tartib-qoidalarga amal qilishi, ishni o’zboshimchalik bilan tashlab ketishi mumkin emasligi, ish beruvchining qonuniy talab va farmoyishlarini so’zsiz bajarishi lozimligi va boshqalar) o’tkazishi lozim bo’ladi.

Harbiy xizmat sohasida ham shunga o’xshash qoidalar o’rnatilgan bo’lsa-da, ammo, harbiy xizmatchi o’z boshliqlariga ma’muriy bo’y­sunishda bo’ladi va ularning hatto noqonuniy buyruq va farmoyish­larini ham bajarishi kerak bo’ladi (keyinchalik bu haqda yuqori turuvchi boshliqqa shikoyat qilish huquqi bilan). SHu sababli harbiy xizmatchining harbiy xizmati mehnat munosabatlari bo’lmasdan, xizmatni o’tash chog’idagi ma’muriy munosabatdan iboratdir.

Turli jamiyat va assotsiatsiyalarga birlashish (unga a’zo bo’lish) orqali amalga oshiriladigan mehnat huquqiy munosabatlardan uyushma a’zolari xatti-harakati ko’proq qonunlar vositasida emas, balki ushbu uyushma tomonidan qabul qilingan ichki norma va qoidalar bilan tartibga solinishi bilan farqlanadi (Masalan, siyosiy partiya arbobining siyosiy faoliyat shaklidagi mehnati partiya ustavi bilan tartibga solinadi).