N. Hakimov, E. Abdullayev, F. Halimov, A. Xamidova umurtqasizlar zoologiyasidan amaliy mashg’ulotlar

Ambulakral sistemasi. Dengiz yulduzida, boshqa barcha ignatanlilardagidek ambulakral sistema (suvli naylar) mavjud. Ushbu sistema aboral qutbdagi madrepor plastinkasidan boshlanadi. Plastinkaning mayda teshikchalari orqali suv tosh kanalchaga o’tadi. Kanalchaning devori ohakdan iborat bo’lganligi uchun shunday nomni olgan. Tosh kanal interradial tartibda joylashgan bo’lib, aboral tomondan oral tomonga o’tib halqum atrofidagi halqasimon kanalga qo’shiladi. Halqum atrofi kanalidan beshta radial kanallar boshlanadi. Radial kanallar har bir nurning ostida juft bo’ylama kanalchalar hosil qilib, ambulakral oyoqchalarning bo’shlig’igacha davom etadi va undan uchi berk ampulalarga ochiladi. Ambulakral sistema eng avvalo tanani harakatga keltiruvchi organdir. Shuningdek, u nafas olish jarayonida ham ishtirok etadi. Ambulakral oyoqchalari yonidagi ampulalar qisqarganda, suyuqlik (suv) undan chiqib oyoqchalarga o’tadi. Shunda oyoqchalar cho’zilib, uchlaridagi so’rg’ichlari yordamida substratga yopishib oladi. Oyoqchalar devoridagi muskullar qisqarganda esa suyuqlik yana ampulalarga o’tadi va hayvon tegishli tomonga qarab harakatlanadi. Harakatdagi dengiz yulduzi minutiga 8 sm gacha masofani bosib o’tadi.

Dengiz yulduzining ovqat hazm qilish sistemasi og’iz teshigidan, kaltagina qizilo’ngach va xaltasimon oshqozon, kalta va tor orqa ichakdan iborat. Oshqozon devori burmali va disk ichini to’la egallaydi. Oshqozondan har bir nur bo’ylab bir juftdan uzun naylar ketadi. Naylarning yon tomonlarida devori g’adir-budir (shingilsimon) xaltachaga o’xshash juft bo’lakchali jigar yotadi.

Nafas olish organlari tana sirtida bo’rtmachalar shaklidagi ichi bo’sh va yupqa devorli teri jabralaridan iborat.

Rasm 92. Dengiz yulduzining ambulakral sistemasining tuzilish sxemasi.

1 – halqa kanal, 2 – radial kanal, 3 – radial kanalning yon shoxchalari,

4 – ambulakral oyoqchalari, 5 – ambulakral oyoqchalarining so’rg’ichlari,

6 – madrepor plastinkasi, 7 – tosh kanal, 8 – poliyev pufakchalari.

Rasm 93. Dengiz yulduzi.

1 – teri, 2 – ustki chakka plastinkasi, 3 – ostki chakka plastinkasi, 4 – madrepor plastinkasi, 5 – Poliyev pufagi, 6 – ambulakral oyoqchalarning so’rg’ichlari, 7 – ambulakral oyoqchalar, 8 – oshqozon, 9 – jigar o’simtalari, 10 – jinsiy bez.
Dengiz yulduzlarida perigemal sistemasi ham bo’lib, u selomdan hosil bo’lgan naychalardan iborat. Ushbu naychalar selom suyuqligi bilan to’lgan. Perigemal sistema og’iz oldi halqa nayi, undan nurlar bo’ylab ketuvchi radial naylardan iborat. Perigemal sistema nerv to’qimasini o’rab oladi va uni oziqa bilan ta’minlash hamda himoya qilish vazifasini bajaradi.

Qon aylanish sistemasi ancha sodda tuzilgan. U ikkita halqa tomirlar va ulardan nurlarga boruvchi radial qon tomirlaridan iborat. Qon limfa suyuqligiga o’xshash rangsiz bo’ladi.

Nerv sistemasining asosiy qismi oral qutbdagi ektonevral nerv sistemasi va qo’shimcha giponevral va aboral nerv sistemalaridan iborat. Sezgi organlari past taraqqiy etgan. Ambulakral oyoqlar va nurlarni uchki qismida kalta paypaslagichlar tuyg’u vazifasini bajaradi. Nurlarning uchidagi paypaslagichlari asosida bittadan oddiy ko’zlari maxsus ko’z chuqurchasida joylashgan. Ular yorug’likni sezadi. Hid bilish xususiyati mavjud.

Dengiz yulduzi ayrim jinsli. Jinsiy sistemasi sodda tuzilgan. Jinsiy bezlar nurlar asosida joylashgan. Jinsiy bezlarning chiqaruvchi yo’llari nurlar oralig’ida tashqariga ochiladi. Urug’lanish tashqi. Tuxumdan diplevrula lichinkasi rivojlanadi.

Rasm 94. Dengiz yulduzi nerv sistemasining tuzilish sxemasi.

1 – ektonevral bo’limi, 2 – giponevral bo’limi, 3 –aboral (apikal) nerv bo’limi.