N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

~ ^ T M S
j q
6
 
(25)
V0 
’
b u n d a vXMS = 0; v = 60 G s bo 'lg an i u ch u n
e = 
'
Ю6 = 1,3 m .h .
60 i o 6
Kim yoviy siljishni k o 'rib ch iq ish d an oldin, unga ekranlashish 
t a ’sirini ko'rsatuvchi m isol keltiram iz (
2
0
-rasm , 
a, b, d).
A setilen vodorodlari kuchli m aydonda, arom atik halqa va aldegid 
gruppa protonlari kuchsiz m aydonda rezonansga uchrashi 
2
0
-rasm dan 
k o 'rin ib turibdi. N ih oyat, p ro to n signali uning m uayyan funksional 
gruppalarga n isb atan fazoda joylashishiga h a m b o g 'liq (
2
1
-rasm ). 
Fenil gruppasi tekisligida yotgan proto n signali chapga ( 7 ), tekislikning 
tagi va yuqorisidagi 
(2)
p ro to n lar signali o 'n g g a (k o 'ch ish m aydon 
to m o n ), karbonil va q o 'shb o g' tekisligida (
4,
5), shuningdek, С —C,
49

---

4-jadval
Turli protonlarning kimyoviy siljishi
P ro to n la r turi
K im yoviy siljish, m illio n hissada (m .h.)
T
a
S ik lo p ro p an
9,8
0,2
B irlam chi R C H 3
9,1
0,9
Ikk ilam clii R 2C H 2
8,7
1,3
U ch la m c h i R 3C H
8,5
1,5
V inil C = C —H
4 , 1 - 5 , 4
4 , 6 - 4 , 9
A setil C=C—H
7 - 8
2 - 3
A ro m atik A r—H
1 , 5 - 4
6—8,5
B enzil A r—С —H
7 - 7 , 8
2 , 2 - 3
A llil C = C - C H 3
8,3
1,7
F to rid la r H C —F
5 , 5 - 6
4 - 4 , 5
X lo rid la r H C —Cl
6 - 7
3 - 4
B ro m id lar H C —Br
6 - 7 , 5
2 , 5 - 4
Y odidlar H C - 1
6 - 8
2 - 4
S p irtlar H C —O H
6—6,6
3 , 4 - 4
O ddiy efirlar H C —O R
6 - 6 , 7
3 , 3 - 4
M u rak k a b efirlar R C O O —C H
5 , 9 - 6 , 3
3 , 7 - 4 , 1
M u rak k a b efirlar H C —C O O R
7 , 8 - 8
2 - 2 , 2
K islo talar H C —C O O H
7 , 4 - 8
2 - 2 , 6
K arbonil b o g ‘lanish H C —C = 0
7 , 3 - 8
2—2,7
A ldegidlar R C H O
0— 1
9 — 10
G idroksil R O H
4 , 5 - 9
1 - 1 , 5
F e n o l A rO H
2 - 6
4 - 1 2
Y enol C = C - O H
7« 
5«
15— 17
K arboksil R C O O H
2« 
0,5«
1 0 ,5 - 1 2
A m in RN H,
5 - 9
1 - 5
П
50

---

ч
Я„
Asetilen
/
\
1
N 
/ '
i 
1
? 
i
,
Л
- ^ Ф
^ )0
| y
н
> —
Г" 
V
\ 
I
;
!я„
20-rasm. Asetilen ( a ), benzol (A) va karbonil (d ) gruppasidagi ekranlashish.
R
G
\
i
\
/ 
. C — 0
^
Д
a
и
9
:D
21-rasm. Kimyoviy siljishning protonning fazoviy joylashishi
bilan bog‘liqligi.
С —О oddiy bog‘lar chizig‘i b o ‘ylab yotgan (
6
, 
7)
p ro to n la r chapga, 
chiziqlar tagi yuqorisidagi (
8, 9)
p ro to n la r signali esa o ‘ngga, С = С 
bog‘ chizig‘ida yotuvchi p ro to n la r o ‘ngga 
(10),
chiziq tagi va yu q o ­
risidagi 
(IT)
pro tonlar signali chapga (kuchsiz m aydon to m o n ) siljiydi. 
Q o ‘shbog‘ va > C = 0 gruppa tekisligining tagi h am da yuqorisidagi 
(
12, 13)
p ro to n lar signali esa kuchli m ay d o n d a kuzatiladi.
51
Г

---

Y uqorida keltirilgan m isollardan k o ‘rinadiki, protonga q o ‘shni 
bodgan atom g ruppalar hosil qiladigan lokal m aydon kuch chiziqlari 
protonning yonidan o ‘tsagina ekranlashish yoki dezekranlashish kuza­
tiladi. P roton yonidan o ‘tadigan lokal m aydon kuch chiziqlari y o ‘na- 
lishi tashqi m aydon ( # 0) bilan bir xil bodib qolgan sohalarda yotuvchi 
p ro ton lar dezekranlashishga, tashqi m aydonga antiparallel bodgan 
sohalarda yotuvchi p ro to n lar esa ekranlashishga uchraydi.
Asetilendagi uglerod .s/bgibridlanish holatida. Benzol uglerodlari 
esa 
5
/?2-gibridlanishga uchragan. Asetilendagi uglerod nisbatan elek­
tronakseptor bodgani uchun asetilen vodorodlari benzolnikiga nis­
b atan kuchsiz m aydon d a rezonans berishi kerak edi. A m alda esa 
buning aksi kuzatilishi ko‘rinib turibdi.
P ro ton bilan bogdangan atom yoki gruppalar hosil qiluvchi lokal 
m aydon yo ‘nalishi tashqi m aydon y o ‘nalishiga nisbatan m aqsadga 
muvofiq (ya’ni parallel yoki antiparallel) joylashsa, bu guruhlar 
magnit
anizotrop gruppalar
(21-rasm ) deyiladi. Tashqi m aydonga nisbatan 
boshqa y o ’nalishlarda lokal m aydon hosil qiluvchi atom va gruppalar 
izotroplarga kiradi.