N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5.3-§. Xromatografiyada ishlatiladigan kolonka va
detektorlar
H
98

---

m iqdorda o ‘lchab olib, xrom atografik kolonkaga kiritish uch u n ishla- 
liladigan asbob. D ozatorga q o ‘yiladigan asosiy talablardan biri kiriti- 
ladigan nam unalar o ‘lcham ini va ularni kolonkaga kiritish sharoitlarini 
bir xilda saqlashdan iborat. B un d an tashqari, kolonkaga n am un a 
kiritish kolonkaning xromatografik qurilm a boshqa qismlarining ishlash 
sharoitini keskin o ‘zgartirm asligi, d o zatorning ichki yuzasi esa nam u- 
naga nisbatan adsorbsion va katalitik faol b o ‘lmasligi kerak.
G azsim on va suyuq nam u n alar xrom atografik kolonkaga maxsus 
shprislar vositasida, kiritish joyida k au chu k m em b ran an i (pardani) 
tcshish yo ‘li bilan kiritiladi. B unda gazsim on nam unalarga gaz shpris- 
lari, suyuq nam unalar uch u n m ikroshprislar ishlatiladi. M ikroshprislar 
xromatografga m ikrolitrning ulushlaridan tortib, to o ‘nlab m ikrolitrlar 
hajm ida n am u n a kiritishga im kon beradi. B a’zan laboratoriya am a- 
liyotida dozator sifatida tibbiyot shprislaridan foydalaniladi.
Q attiq holatdagi nam unalar xrom atografga ularni oldindan suyuq- 
likda eritish y o ‘li bilan yoki d ozato rn in g o ‘zida bevosita qizdirib 
bugdatilgandan keyin kiritiladi.
X rom atografiya kolonkaga to fd irila d ig a n adsorbentga bir qator 
talablar q o ‘yiladi: ular zaruriy tanlovchanlikka, yetarli darajada m exa- 
nik pishiqlikka ega b o ‘lishi, tekshiriluvchi aralashm a kom ponentlariga 
nisbatan kimyoviy inert va oson topiladigan b o ‘lishi kerak.
A dsorbentlarni tanlashda fazalarning agregat holatiga, xrom ato- 
grafiyalash usuliga va boshqa om illarga e ’tib o r beriladi.
Detektorlar. 
Xrom atografiya kolonkasidan chiqish joyida konsen- 
tratsiyaning taqsim lanishi 
detektor
deb ataluvchi maxsus asbob vosita­
sida qayd qilinadi. G az xrom atograflarda d etek to r gaz oqim i y o ‘lida 
bevosita kolonkadan chiqish joyiga o ‘m atilad i. D etek to m in g vazifasi 
k o lon k adan chiqish jo yida ko nsentratsiyaning vaqtga b o g‘liqligini 
uzluksiz qayd qilib turishdan iborat. X rom atografiyalash natijalari 
detektor turini, uning konstruksiyasini to ‘g‘ri tanlashga bog‘liq. D etek- 
to m i tanlashda uning xrom atografiyalanuvchi aralashm aning ko m po­
nentlariga nisbatan yuqori sezgirligi, inersionligi kamligi; signalining 
n am u n a m iqdoriga t o ‘g‘ri chiziqli b o g la n is h d a b o ‘lishi, takroriy 
o ‘lchashlarda bir xil natija berishi, ko‘rsatishlarining barqarorligi, quril- 
m aning soddaligi, ishlatishda qulayligi va arzonligi asosiy aham iyatga 
ega. D etektorlarning ikki tu ri ko‘p ishlatiladi: 
differensial
va 
integral
detektorlar. D ifferensial detektorlar xossalardan birining (konsen- 
tra tsiy a yoki o q im ) vaqt b o 'y ic h a o n iy q iy m atlarin i qayd etadi
99
Г

---

с
Я
/
A
J
т
а
Ь
37-rasm. Differensial (я) va integral (A) detektorlar:
с — 
konsentratsiya; 
q — 
m odda m iqdori; t — vaqt.
(37-rasm , 
a).
Integral detektorlar m a’lum vaqt orasida chiqqan m odda- 
ning um um iy m iqdorini qayd etadi (37-rasm , 
b).
Differensial d e te k ­
torlar, o ‘z navbatida, ikki turga b o ‘linadi: 
konsentratsion detektorlar
kolon- 
kadan chiqayotgan m odda konsentratsiyasini, 
oqim detektorlari
esa 
m odda konsentratsiyasining oqim tezligiga ko'paytm asini qayd qiladi.
M asalan, detektorlar kimyoviy, fizik-kim yoviy, fizikaviy va bio- 
logik detektorlarga b o ‘linadi. D etektorda hosil boduvchi signal va 
uni yozish shakli detektor turiga bog'liq bodgani sababli detektorlarni 
turiga qarab klassifikatsiyalash prinsipial aham iyatga ega. X ususan, 
integral detektorlar o 'z id a n oduvchi m oddaning um um iy m iqdorini 
qayd etadi. Shuning u c h u n integral d etektorda eluyent usulida o lin a ­
digan h am da «vaqt-signal» koordinatalarida ifodalanadigan yozish 
pog'onali egri chiziq shaklida bodadi (37-rasm , 
b
). B unda pog'onaning 
balandligi xrom atografik kolo n kad an m a ’lu m vaqt oraligdda ch iq qan
m oddaning massasiga m utanosibdir. Integral detektorlarni darajalash 
differensial detektorlarni darajalashga nisbatan an cha oson bodadi.
Eng k o ‘p tarqalgan differensial detektorlardan biri