N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Г

---

3 .2 - § . Infraqizil (IQ )-spektrosk opiya tahlil usuli
Bu usul m oddalarning kim iyoviy tuzilishini va tarkibiy qism ining 
qanday funksional gruppa (guruh)lardan iboratligini aniqlashga yordam
beradi. Bu usulda tahlil uch u n ju d a oz m iqdorda m odda sarflanishi 
va tahlilning tez bajarilishi, aniqligi bilan boshqa usullardan afzal turadi.
H a r qanday birikm aning o ‘ziga xos infraqizil spektri bo'lgani 
uchun bu spektr shu birikm aning pasporti ham deyiladi.
H ar bir m olekulada ato m lar o ‘zaro kimiyoviy bog‘langan va doi- 
m iy tebran m a harakatda b o ‘ladi. M asalan, m o d d a x va 
у
ato m - 
lardan tuzilgan b o ‘lsa, ularning tebranishi prujinasim on qisqarish 
yoki c h o ‘zilish y o ‘nalishida b o ‘ladi. Bu atom larning tebranishi m ate- 
m atik jih a td a n G u k qo n u n ig a asosan quyidagi form ula b o ‘yicha 
topiladi:
bu yerda, v — to ‘lqin soni (ya’ni 
1
sm uzunlikka to ‘g ‘ri keladigan 
to ‘lqinlar soni); 
С —
yorug‘lik tezligi; / — bog‘lanish konstantasi 
(doim iysi); p — keltirilgan massa.
Keltirilgan massa quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
bu yerda, 
m x
va 
m u
— x va 
у
atom larning massasi.
B u n d a / = 4 n
2
C
2
p v ” 2. A g a r b a rc h a k o n s ta n ta la rn in g son 
qiym atlarini q o ‘ysak, / = 0,06pv~2 tenglam aga ega b o ‘lamiz. Misol 
tariqasida JC1 birikmasi uch un / ni hisoblab chiqaylik. Tekshirish 
ko‘rsatadiki, JC1 uchun v = 318 sm -1. p ni (14) form ula asosida 
topam iz:
So‘ngra / = 0,06pv 
2
asosida / n i hisoblaymiz:
(13)
/ = 0 ,0 6 ■
30 ■
384^2 = 2 , 4 - 1 0
5
sm
Endi C O u c h u n / ni topaylik. CO u ch u n v = 2170,2 sm
30

---

Binobarin, JC1 bogdanishi SO b o g ‘lanishiga qaraganda taxm inan 
o d tiz m arta bo'shdir.
M oddaga elektrm agnit n u r t a ’sir ettirilganda m o dd a «g'alayon- 
langan» holatga o d ish i m a ’lum (chunki, m olekulaning energiyasi 
ortadi). O datda, m odda optik spektr sohasiga m uvofiq keladigan e n e r­
giya yutsa, uning aylanm a, teb ran m a va valent elektronlari energiyasi 
ortadi. A ylanm a energiya m olekulaning aylanm a harakatidan vujudga 
keladi. T ebranm a energiya m olekuladagi atom larining bir-biriga nis­
batan tebranishidan hosil bodadi. Shuni 
unutm aslik kerakki, molekula
va undagi atom larning aylanm a-tebranm a harakati odatdagi sharoitda 
ham m avjud b o ‘lib, bu ay lan m a-teb ranm a harakat odatiy holatdagi 
harakat, unga m os keladigan energiya 
normal aylanma
va 
tebranma
harakat
deyiladi. M olekulaga n u r energiyasi berilsa, uning aylanm a 
va tebranm a harakati ko'payadi va m os ravishda, energiyasi ham
ortadi. Berilgan energiyaga h am da m o d d a tabiatiga qarab aylanm a 
va tebranm a harakat kuchayishi kam roq yoki k o ‘proq bodislii mumkin. 
B u n d a m o le k u la o d a td a g i te b ra n m a (yoki a y lan m a) energiyasi 
h o la td a n «g‘alayo n langan » te b ra n m a (yoki ay lan m a) energiyasi 
holatiga (yoki pog‘onaga) o ‘tadi. M olekulada aylanm a va tebranm a 
energiya p og ‘onalari bir n ech ta deb qaraladi. B oshqacha aytganda, 
n u r energiyasi t a ’sirida m olekula o ‘tishi m u m k in bo'lgan aylanm a 
va tebranm a holatlar anchagina (
1 1
-rasm ).
M olekulaning aylanm a energiyasini oshirish uchun ancha kichik 
energiya yetarli (bu rasm dan k o 'rin ib turibdi). Bu energiya optik 
spektrning uzoq infraqizil (ya’ni to d q in uzunligi katta bodgan) nurlar 
sohasiga m os keladi. M olekulaning aylanm a spektrlari u n ch a aha- 
miyatli emas. M olekulaning tebranm a energiyasini oshirish m aqsadida 
(uni energiyasi k o 'p ro q bodgan teb ran m a p og 'onaga odkazish uchun) 
unga yaqin infraqizil sohada yotuvchi (ya’ni to d q in uzunligi qisqa 
bodgan) nur tushiriladi. Shuni eslatib o 'tam izk i, tebranish natijasida 
m olekulaning dipol m om en ti davriy o 'zg arib tursagina m olekula 
spektrning IQ -sohasid a n u r yutadi. V alent elektronlarini «g'alayon- 
langan» holatga odkazish uch u n optik spektrning todqin uzunligi

---

11-rasm. Molekuladagi euergiyaning aylanma, tebranma va elektron