gacha nurlanishiga, b a ’zi birikm alar esa ko'rinadigan n u r qism ida
400 dan 800 nm gacha nurlanishiga ega bodadi.
U ltrabinafsha spektroskopiya neft va gazdan sintez qilingan orga
nik birikm alarni, shuningdek, o ‘sim lik va hayvonlar organizm idan
ajratib olingan yangi tabiiy birikm alarning tuzilishini o ‘rganishda
katta aham iyatga ega.
H ar qanday m oddaning ultrabinafsha spektrini olish m um kin.
B uning u c h u n am alda m oddalarni erituvchisi sifatida 95%
li etil va
m etil spirt, dietilefir, geksan h am da geptan ishlatiladi.
U B -spektroskopiya to d q in uzunligi 100—800 m m k bodgan nur
t a ’sirida valent elektronlam ing bir orbitaldan ikkinchisiga o ‘tishida
ular yutadigan nurning to d q in uzunligi va tezligini odchashga asos
langan. E lektron spektroskopiyada jam i o ‘tishlar u c h ta katta g u aihg a
ajratiladi.
Birinchi, N —>V odishlar.
B u o d ish la r
(a —» a* va
я-^л*)
larni
o ‘z ichiga olib, m olekula g ‘alayonlangan holatda qutblangan bodadi.
Elektron o d ishlar natijasida m olekulaning dipol m om enti ortadi.
M o le k u la n in g q u tb la n g a n lig i o rtish i b ila n b o d a d ig a n o d is h la r
natijasida U B -spektrda kuzatiladigan m aksim um larning tezligi yuqori
bodadi. a —> c* odishlar m olekula optik spektrning uzoq ultrabinafsha
sohasida yorituvchi, to d q in
uzunligi
2 0 0
m m k va un dan kichik bodgan
n u r la r n i y u tg a n d a s o d ir b o d a d i. H o z ird a k o ‘p ish la tila d ig a n
sp e k tro fo to m e trla r
2
0
0
m m k d a n y u qo ri to d q in u zu n lik lard ag i
yutishlarni qayd qila oladi. U n d an kichik to d q in uzunliklar uch u n
maxsus m urakkab sp ektrofotom etrlardan foydalaniladi. N eft va gaz
m ahsulotlaridan olinadigan q o ‘shbog‘
va getero atom tutm aydigan
birikm alarda asosan cr-bogdar bodgani uchun o d ish lar ham faqat
a —> a* tipida bodadi. B oshqacha aytganda, u lar yaqin ultrabinafsha
va kodinadigan sohada nur yutmaydi. Shuning uchu n bu birikmalardan
U B -spektrlarni olishda erituvchidan (geksan, siklogeksan va hokazo)
foydalaniladi. B ogdovchi я -m oleku lar orbitaldagi elektronlar yadro-
larga a-elektro nlarga nisbatan
kuchsiz tortilib turadi, shuning uch u n
я —>я* o d ish n i am alga oshirish u ch u n u n c h a katta energiya talab
qilinm aydi.
Spektrda bu odishga mos keladigan m aksim um lar yuqori inten-
sivlikka ega b odadi. я-^я* o d ish aksariyat ho llarda q o ‘shbog‘ tutgan
birikm alarda uchraydi. Q o ‘sh b o g d a rb ir-b irid an ikkita yo un d an ortiq
oddiy b o gd ar bilan ajratilgan hollarda yutilish m aksim um (X,max) ning
23
spektrdagi o d n i o'zgarm aydi. M aksim um intensivligi (e yoki lge)
esa q o ‘shbog‘Iar soniga proporsional ravishda ortadi.
M asalan, etilen
(C H
2
= C H ) uchun
Xm.„=
185 mink. G eksadiyen-1,5 uchun ham yutilish
maksimumi 185 mmk ga teng. Lekin etilenda e = 1000, geksadiyen-1,5
uchun esa e -
2
0
0
0
0
.
Q o’shbogdar navbatlashib keladigan (oralatm a bogdanishli) birik-
nialarda esa additivlik kuzatilm aydi. M asalan, butadiyen-1,3 (C H 2—
C H —C H = C H ,) da y u tilis h Ятах = 2 1 7 m m k da so d ir b o ‘lsa,
geksatriyen 1,3*5 (C H
2
= C H - C H = C H - C H = C H 2)u chu n bu
qiymat 258 mmk ni tashkil qiladi. K o‘rinib turibdiki, oralatm a bogda-
nishli birikm alarda q o ‘shbogdar soni ortishi bilan я —mi* odishga m os
keladigan encrgiya kamayib boradi.
Boshqacha aytganda, shu o ‘tish-
larni vujudga keltiruvchi U B -n u rlar spektrda to d q in uzunligi katta
bodgan soha tom on siljiydi. Bu
batoxrom
siljish deyiladi. Agar yutilish
m aksim um i todqin uzunligi qisqa bodgan (yuqori chastotali) soha
tom on siljisa
gipsoxrom
siljish bodadi. Yutilish m aksimum i jadalligining
ortishi
ginexrom,
kamayishi esa
ginoxrom
effekt deb ataladi. Batoxrom
siljishda ginexrom effekt kuzatiladi, y a’ni (e) ortib boradi. U m um iy
q o ‘sh b o g ‘ga я —
m i
*
o ‘tish bera oladigan
istalgan b ir xrom aforga
elektrondonor guruhlar (ayniqsa, o ‘zida um um lashm agan juft tutuvchi)
oralatm a bogdanish bilan bogdangan bodsa, batoxrom siljish kuzati
ladi. Bunday guruhlarga auksoxrom (N H 2, N R
2
, O N , S—X, OR,
SH, SR) lar misol boda oladi. Shunga o ‘xshash q o ‘shbog‘dagi uglerod
bilan bogdangan vodorod atom lari uglevodorod radikallariga alm ash-
tirilsa yoki sistemaga auksoxrom lar kiritilsa, batoxrom siljish sodir
bodadi. Bu t o ’yingan uglevodorodlar uchun ham o 'rinlidir. Spektr
qutbli erituvcliilarda olinganda ham я ^ л *
odishlarda batoxrom siljish
kuzatiladi. D em ak, m olekulada oralatm a bogdanishli q o ‘shbog‘ (yoki
boshqa xrom oforjlar sonini oshirib borish bilan shu m olekulani ko‘zga
k o ‘rinadigan n u rlar y u tadigan qilish, y a ’n i uni rangli holga o ‘tka-
zish m um kin. H aqiqatan ham butadiyen-1,3 (q o ‘shbogdar ikkita,
A,max = 217 m m k) rangsiz bodg an i ho ld a p o m id o rd a uchraydigan
likopin pigm enti (C
4 0
H
5 6
q o ‘shbogdar o ‘n beshta, k max = 504 m m k)
qizil ranglidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
