N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

pog‘onalari.
yana kam (kichik) b o ‘lgan k o ‘zga k o ‘rinadigan va ultrabinafsha soha- 
sida yotuvchi n u rlard an foydalaniladi. M olekulaning tebranishi ikkita 
katta gruppaga ajratiladi:
1. V alent tebranishlar.
2. D eform atsion tebranishlar.
A gar m olekulaning л-tasi atom d an iborat b o ‘lsa, u 
3n —
6
ta 
asosiy teb ran ish g a ega b o d a d i. S h u n d an
n
—1 tasi valent, y a ’ni 
bogdar o ‘qlariaro (bogdar c h o ‘zilib va qisqarib) tebranishlardir. B a’zan 
o b erto nlar hisobiga m olekula tebranishlari 3« — 
6
dan k o ‘p ham
bodishi m um kin.
D eform atsion tebranishlar valent burchaklar o ‘zgarishi bilan sodir 
b o d ad i. Ikki atom li m olekulad a faqat valent teb ran ishlar m avjud 
b o d ish i o 'z id a n o ‘zi tu sh u n a rli. D e fo rm a tsio n teb ra n ish lar b itta
tekislikda yotm aydigan, yelpigdchsim on, m ayatniksim on, aylanm a
H
32

---

12-rasm.
Suv (a -d ) va karbonat angidrid (e-g) molekulalari hamda C H 2 
(
h —k
), 
C H 3 ( /—o) asosiy tebranishlari; e — molekula dipol momenti o ‘zgarmasdan
bo‘ladigan tebranishlar; a, m , о va n — simmetrik tebranish; b, I va n, f —
antisimmetrik tebranish; d, g, h, к — deformatsion tebranishlar.
h am d a qaychisim on b o 'lad i. M asalan, ben zo l m olekulasida С —H 
bo g‘larning deform atsion tebranishi yassi (7) va yassim as (
2
) b o ‘lishi 
m u m kin (12-rasm ); 7 da С —H bog‘ m olekula tekisligida tebransa, 
2
d a tebranish bu tekislikka perp en d ik ular y o ‘nalishda (tekislikda) 
sodir b o ‘ladi. 
1 2
-rasm d a asosiy tebranishlarga m isollar keltirilgan. 
B und an tashqari, yana skelet va g u ru h lar teb ranishlari h a m farq 
qilinadi. Skelet tebranishlar muayyan; organik sinf birikm alari asosidagi 
skeletlar tebranishlari hisoblanib, ular spektrda 800—1500 sm 
1
sohada 
m aksim um ga ega. Skelet teb ran ish lar yaxlit m olekula uch u n xos 
b o ‘ladi.
33

---

N e ft m a h s u lo tla rid a n o lin g a n o rg an ik m o d d a la r m o lek u lasi 
spektrining bu qismi a n ch a m urakkab b o 'lib , bu sohadagi yutilish 
(yoki yutilm agan qism ) m aksim um larini u yoki bu atom lar va atom
gruppalariga xos, deb xulosa ch iqarib b o 'lm ay d i. Lekin bu soha 
yaxlit m olekulaga xos b o ‘lgani u ch u n u n d an foydalanib, yangi m odda 
ilgaridan m a ’lum b o ‘lgan biror m odda bilan b ir xil yoki h a r xilligini 
aniqlash m um kin. B uning u ch u n yangi m odda va m a’lum m oddaning 
spektrlari 800— 1500 s i r r
1
sohada bir-biriga taqqoslanadi. Spektrlar 
aynan bir xil b o'lsa, h a r ikkala m o d d a ekanligi isbotlangan bo'ladi.
Y uqoridagilarga asosan lQ -sp e k trd a g i 800—1500 sm
- 1
oraliq, 
«barm oqlar izlari sohasi» yoki daktilo sk och o ‘qqi soha deb ataladi.
G ru p p alar tebranishlari IQ -sp ektrd a 1500 sm
'
1
va und an yuqori 
(juda k am h o llard a 1500 s n r
1
d a n kichik) sohalarda kuzatiladi. 
G ru p p a la r teb ranishlari alohida gruppa (O H , N H , C —O, S—H , 
С —H va hokazo) u ch u n xosdir. M uayyan gruppa qaysi birikm ada 
b o ‘lishidan q a t’i n a z ar (m asalan, C = 0 gruppa aldegidlar, ketonlar, 
karbon kislotalarda b o ‘lishi m um kin), shu gruppa yutadigan n u r chas­
totasi deyarli o 'z g a rm a y d i. B osh q ach a aytganda, turli m o d d ala r 
spektrlarida ayni gruppa uchun bir xil to'Iqin soni mos keladi. Masalan, 
C = 0 gruppaning valent tebranishlari -1700 sm -1, O H niki 3550— 
3650 sm -1, C = N niki -2 2 5 0 sm
'
1
da kuzatiladi. Shunga k o 'ra gruppa­
lar tebranishlari k o 'p in c h a
tavsifiy chastotalar
ham deyiladi. Tavsifiy 
ch asto talar n o m a ’lu m m o d d a m olekulasida u yoki bu gruppalarning 
mavjudligini, shuningdek, n o m a ’lum m odda m olekulasining tuzilishini 
aniqlashga yordam beradi.
3-jadvalda tu rli organik birikm alam ing tavsifiy chastotalari kel- 
tirilgan. Shu o 'rin d a oddiy С —С b og 'larn in g tebranishlari tavsifiy 
em asligini, y a ’ni b ir m olekulad an ikkinchisiga o 'tg an id a o'zg arib
turishin i eslatib o 'tam iz.
Q o ‘shbog‘lar (C = C , C = 0 , N = 0 ) va u ch b o g 'lar (С = C) ning 
tebranishlari tavsifiy hisoblanadi va q o ‘shbog‘d an uch bo g'ga o 'tg a n
sari yutilish chastotalari kam ayib (to 'Iq in uzunligi ortib) boradi.
T ebranishlar chastotasi m olekuladagi bir-biriga nisbatan tebran a- 
yotgan ato m d an yoki gruppalar o 'rtasidagi bog'ning m ustahkam ligiga, 
shuningdek, shu atom va gruppalarning massasiga bog'liq. V odorod 
ato m lari radikal yoki galogen bilan alm ashtirilsa, yutilish m aksim um i 
qisqa chastotali (to 'Iq in uzunligi k atta bo 'lgan ) soha to m o n siljiydi. 
B undan tashqari, tebranishlar chastotasi ju da k o 'p om iljarga m uayyan
H
34

---

3 -ja d v a l