N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

Urug’lar tozaligi
– urug’larning ekishga yaroqliligini ko’rsatuvchi asosiy 
mezonlardan biri. Urug’lik materialning tozaligi, undagi asosiy ekin urug’larinnig 
umumiy massaga nisbatan foiz hisobida ifodalanishidir. Aralashmalar qancha kam 
bo’lsa urug’ tozaligi shuncha yuqori bo’ladi. Toza urug’lar o’zlarining biologik 
xususiyatlari (uzoq yashashi, unuvchanligi)ni yaxshi saqlaydi, ekishga kam 
sarflanadi.
Juda ko’p ekinlar urug’larining tozaligi birinchi sinf urug’larda 99 %, ikkinchi 
va uchinchilarda 98 va 97 % tashkil qiladi. 
Urug’likda boshqa madaniy o’simliklar va begona o’tlarning urug’i kam 
bo’lishi lozim. Namunada karantin va zaharli o’tlarning urug’lari bo’lsa bunday 
urug’lik partiyalari ekishga ruxsat etilmaydi.
Laboratoriya unuvchanligi deb tahlil uchun olingan urug’lar miqdoriga 
nisbatan me’yorida unib chiqan urug’lar soniga aytiladi. Laboratoriya unuvchanligi 
har bir ekin uchun belgilangan muddat (odatda 7-8 sutka)davomida o’stirib 
aniqlanadi o’sish energiyasi qisqa vaqt (3-4 sutka) davomida me’yorida o’sgan 
urug’larning foiz hisobida ifodalanishidir. Juda ko’p dala ekinlarida unuvchanlik 
birinchi sinf urug’larda 95 % dan kam bo’lmasligi talab qilinadi.
Urug’larning o’sish kuchi
– maysalarning ma’lum kuch bilan qum yoki 
tuproqni yorib chiqishi hamda yashil maysalarning massasi bilan baholanadi. 
O’sish kuchi sog’lom maysalarning soni (% hisobida) 10 sutkadan keyin va 100 
yashil maysa hisobidagi massasi bilan aniqlanadi. 
Urug’larning yashovchanligi
– urug’lik materialdagi tirik urug’larning % 
hisobidagi ko’rsatkichidir. Urug’larning unuvchanligi past bo’lganda ularning 
yashovchanligini aniqlash (qisqa vaqt davomida) kerak bo’ladi. Bu usul sekin unib 
chiqadigan, oddiy usullar bilan unuvchanlik aniqlanganda urug’lar tinim holatida 
qolaveradigan turdagi urug’lar uchun qo’llaniladi. YAshovchanlikni aniqlashda 

---

113 
turli bo’yovchi moddalar – tetrazol, indigokarmin yoki fuksindan foydalaniladi. 
Tetrazolning 0,5 % li eritmasi urug’ning tirik murtak hujayralarini qizil rangga 
bo’yasa, indigokarmin va nordon fuksinning 0,1 % li eritmasida murtakning o’lik 
hujayralari ko’k rangga kiradi.
Namlik
– urug’ sifatining eng muhim ko’rsatkichi bo’lib, ularning 
saqlanishini belgilaydi. Nami ko’p bo’lganda urug’ning nafas olishi kuchayadi, 
harorat ko’tariladi, urug’ o’zidan qiziy boshlaydi va ba’zan harorat 70 °S ga yetishi 
mumkin. Sovuq kunlarda namligi yuqori urug’lar unuvchanligini yo’qotadi. Davlat 
standarti bo’yicha urug’ namligi donli ekinlarda 14 % kungaboqarda 10 % dan, 
xantalda 12 %, rapsda 8 % dan yuqori bo’lmasligi kerak.