N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

dam berish usuli 
yotadi. Dam berish usulidan b a ’zi joylarda 
s o ‘nggi bronza davridan foydalanib kelingan. D am berishda bosqonli 
q o ‘radan foydalanilgan.
R udadan temir ajratadigan 
bosqonli q o ‘ra 
toshdan vasalgan va loy 
bilan suvalgan qozonsimon o ‘choq boMgan. 0 ‘choq b a ’zan guvaladan 
yasalgan. D am berish uchun uning ikki tom onida kichikroq teshik 
ochilgan. Bu teshiklarga naycha o ‘rnatilgan, naychalarga esa teri 
dam larga biriktirilgan dastani bosib dam berilgan. Q o 'r a g a temir va ruda 
taxlangan. Unga faqat pista koMnir yoqilgan va k o ‘pincha botqoq rudasi 
ishlatilgan. Tiklangan temir zarralari pishib, s o f tem ir boMaklari hosil 
boMgan. Rudadagi boshqa aralashmalar toshqolga chiqqan. Tem ir 
boMaklari bolta bilan urilib jipslashtirilgan va kerakli shakl berilgan. 
Bolta bronza davrida toshdan yasalgan boMsa, te m ir davriga kelib u 
temirdan ishlangan.
Rudadan tem ir olish usulida s o f temirning ko'pi toshqolga chiqib 
ketgan. Bu jarayon kam maxsul boMganligi sababli odam lar o ‘rta asr 
oxirlarida c h o ‘yandan temir olish usuliga o ‘tganlar.
Tem irchilar o ‘zlarining ishlash uslublarini odam lardan sir tutganlar 
va ustaxonalarini axoli yashaydigan joylardan uzoqroqda qurib, unga 
hech kimni kiritishmaganlar. Shu sabab odam lar orasida temirchilar 
haqida turli 
xil 
tushunchalar paydo boMgan. 
Ularning k o ’plari 
iloxiylashtirilgan va har bir xalqda o ‘zining 
temirchi 
xudolari 
shakllangan. Masalan, yunonlarda Gefest, rim da Vulkan, nemislarda 
Viland, ruslarda Svarog, o ‘rta osiyoliklarda Dovud hisoblanib, odamlar 
ularning sharafiga turli marosim lar o'tkazgan va sigMnishganlar.
T em ir qurollarga o'tish ko'p chilik mamlakatlarda uzil-kesil dehqon- 
chilikka 
o'tish 
uchun 
zarur 
sharoit 
yaratib 
bergan. 
Evropada 
o 'r m o n zo rlard a ekin maydonlarni kengaytirish imkonini bergan. Erlarga 
ishlov berish sifatini oshirgan. Unda s o ‘qa va omochdan keng 
foydalanilgan. S o ‘qa yordamida erlar chuqur va sifatli haydalgan. 
O m och yordamida esa, egatlar xosil qilingan va toshloq. qattiq erlarga 
ishlov berish oson boMgan. T em ir s o ‘qa tishlar mil.av. VOl asrlarga oid 
O su r podsholari saroyidan topilgan. Boshqa joylarda esa, ilk temir
81

---

davrida y o g ‘o chdan yasalgan 
om och 
va s o ‘qalarga tem ir tish 
kiydirilgan.
Ilk tem ir davrida k o ‘pgina yangi mehnat qurollari yaratilgan. Egov 
paydo boMgan, unin g kesiklari bir qator boMib, hozirgi egovlarga 
o ‘xsh ash boMgan. Egov skanja bilan birgalikda ishlatilgan. Q u l f va 
kalitlar paydo boMgan. Ular egovlab yasalgan. Ilgarigi davrlarda k u lf va 
kalitlar qadim gi S harqda boMib, u y o g 'o c h d a n ishlangan.
Ilk tem ir davrida tem ir o ‘roq randalar chaqm oqtosh o ‘roq randalam i 
siqib chiqargan. T e m ir oM'oq randa yoysim on oMkir y u p q a tem irdan 
iborat boMib, ikki uchiga dasta o 'm atilg an . U g ‘oMa p o ‘stini shilish va 
y o g ‘och randalash uchun ishlatilgan.
H arbiy qurol aslahalarning asosiy turlari: qilich, xanjar, nayza, 
c h o ‘q m or, j a n g boltalari bronza davridayoq ishlatilgan boMsada, tem ir 
davriga kelib, uning faqat metalli o ‘zgargan. Bu davrda y o y o ‘qlarini 
y a sa sh d a tem ir kam ishlatilgan, asosan bronzadan ishlangan.
O d d iy tem ir harbiy va m ehnat qurollari uchun yum shoqlik qilgan. 
Y u n o n tarixshunosi Polibiy mil.av. Ill asrda galliyalik jan g c h ila r qilich 
bilan bir urgandan key in uni oyogM bilan t o ‘g ‘rilab olishga m ajbur 
boMganligini yozib qoldirgan.
Biroq k o ‘pchilik davlatlarda ilk tem ir davridayoq