N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

«Ekofakt» 
- insonlarni qurshab turgan 
tabiiy-geografik muhit 
omillaridir. lnson tabiiy muhitga moslashib hayot kechiradi. Hayot tarzi 
uchun zarur boMgan narsalarni tabiatdan oladi va yashash tarziga xos 
madaniy izlar qoldiradi. Arxeologlar xuddi shu madaniy izlar orqali 
insoniyatning o'tmishini tiklaydi.
з

---

«A rtefakt» 
- insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy madaniyat 
obyektlari sanaladi. y a ’ni turli mehnat, ov va jangovor qurollar, sopol 
buyumlar, turli hunarmandchilik va zargarlik buyumlari, tangalar, uy-joy 
qoldiqlari, qal’a, qasr va qo'rg'onlarning harobalari, qadimiy dalalar, 
ariq va kanallarning izlari, m ozor-qo'rg'onlar va boshqalar. Moddiy 
madaniyat arxeologiya fanining asosiy tadqiqot obyekti bo'lib, ularni 
izlab topish, yoshini aniqlash, tahlil qilish va ilmiy sistemalashtirish 
asosida tarixning umumiy jihatlarini tiklash arxeologlar oldida turgan 
muhim vazifa hisoblanadi.
Eng qadimgi davr moddiy madaniyat buyumlarini 
tadqiq qilish 
jarayonida arxeologlar etnografik m a’lumotlarga ham tayanadilar. 
Afrika, Amerika va Janubiy Osiyo hududlarida hozirgi davrda ibtidoiy 
qabilalar yashaydi. Ularning turmush tarzi bilan o'tmishdagi ibtidoiy 
qabilalarning yashash tarzi solishtirilib. tarixiy haqiqat aniqlanadi.
Tarixda hecli bir narsa, hodisa va voqea izsiz yo'qolmaydi. Ular 
haqida yozm a manbalarda saqlanmasligi mumkin, lekin moddiy 
madaniyatda 
albatta iz 
qoladi. Shularni topish, izlash va izohlash 
arxeologlar vazifasi sanaladi. Shu sababdan arxeologik tadqiqot ishlari 
hech qachon tugallanmaydi, chunki moddiy manbalarning aksariyati er 
ostida bo'lib, ularni topish mushkul va nihoyatda ko'p vaqt talab etadi.
Bugungi kunda arxeologiya sohasi nihoyatda kengayib, murakkab- 
lashib bormoqda. Uning barcha sohalarini o'rganib chiqishning o ‘zi 
murakkab. Shuning uchun arxeologlar m a’lum bir davr, 
m a’lum bir 
hudud 
yoki 
m a’lum 
bir 
yo'nalish 
bo'vicha 
ixtisoslashadilar. 
Arxeologiyaning bir necha tarmoqlari mavjud:
1. Ibtidoiy d a v r arxcologiyasi - yozuvlargacha bo'lgan davr tadqiq 
qilinadi. Unda asosan mehnat qurollari va 
tabiiy muhitni o'rganish 
asosida ibtidoiy odamlarning butun biryashagan davri qayta tiklanadi.
2.T arix iy d a v r arxcologiyasi - yozma manbalar bilan bog'liq 
bo'lgan davrlar tadqiq qilinadi. Bunda topilmalar yozma manbalar bilan 
solishtiriladi. Yozma manbalarda qayd qilinmagan yoki biror bir sabab 
bilan bo'rttirilib vozilgan tomonlarga aniqlik kiritiladi.
3. O ' r t a a s r i a r arxcologiyasi o'rta asriar davrini o'rganadi.
4. 0 ‘rt a a s r l a r d a n keyingi d a v r arxcologiyasi o'rta asrlardan 
keyingi davrlardan to bugungi kungacha bo'lgan davrlar arxeologiyasini 
o'rganadi.
Arxeologiyaning quyidagi yo'nalishlari mavjud:
G eoarxeologiya - tabiiy muhitni tuproq qatlami va tog' jinslar orqali 
o'rganadilar.
4

---

Palinologiva - tabiiy muhitni o'simlik changlari orqali o ‘rganadilar. 
L a n d s h a ft arxeologiyasi - o'tniishda insonlarning 
tabiatga qilgan 
ta'sirini o'rganadi, ya’ni odamlarning xo'jalik faoliyatlarining, bog'lar- 
ning. park, qurilgan binolarning tabiatga boMgan ta’sirini tadqiq 
qiladilar;
H a rb iy arxeologiya - jang bilan bogMiq jaravonlar, qurollar, 
mudofaa inshootlarini o'rganadi;
S an o at arxeologiyasi - texnika va ishlab chiqarish bilan bogMiq 
obyektlarni va ular atrofida shakllangan manzilgohlarni o ‘rganadi;
Suv ostidagi arxeologiya - Qora dengiz, O'rta er dengizi qirg'oq- 
larida joylashgan va keyinchalik suv ostida qolgan shahar xarobalarini 
o'rganadi;
C h o ‘k k a n
kem alarni 
o ‘rganish 
arxeologiyasi 
-
cho'kkan 
kemalarni topish orqali kemalar qanday qurilganligini, mamalakatlar 
o'rtasidagi aloqalarni va mamlakatlarning iqtisodiy madaniy rivojlanish 
darajasini aniqlaydilar;
Shuningdek, arxeologiyaning arxebotanika, arxeozoologiva. etno- 
arxeologiya, eksperimental arxeologiya, astroarxeologiya va boshqa 
tarmoqlari ham mavjud.
Arxeologiya fani murakkab bo'lishi bilan bir qatorda, nihoyatda 
qiziqarli fan ham hisoblanadi. Er ostida yashirinib yotgan moddiy 
buyumni topish, qayta tiklash va uni «gapirtirish» arxeologdan o'ziga 
xos mahoratni talab qiladi. Bu mahorat esa, yillar davomida shakllanib, 
rivojlanib, yuksak malaka va tajribaga aylanadi.
Umuman olganda, arxeologiyada tarixni tiklash ko'p vaqt. ilm, bilim 
va mahorat talab etsada. bu yo'lda izlanish olib borayotgan olimlari safi 
yildan vilga kengavib bormoqda. Ularning sa’yi-harakatlari tufavli 
o'tmishning 
ko'plab 
noma’lum 
tomonlari 
ochilib. 
kashfivotlar 
qilinmoqda. Bu esa. insoniyatning qo'lga kiritgan yutuqlarining 
samarasini ko‘rsatmoqda.

---

I BOB.
A R X E O L O G I Y A FANI, UNING V A Z IF A L A R I 
VA Q ‘R G A N I L IS H B O S Q IC H L A R I
l-§. A rxeologiyaning ta d q iq o t m an b ai va uning vazifalari
Kishi 1 iк jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq o ‘tmishga 
borib taqaladi. O 'z navbatida o ‘tmishni o'rganish - har bir davrning 
dolzarb masalalaridan 
biri 
bo'lib kelgan. Arxeologiya fani 
ham 
tarixning tarkibiy qismi 
bo'lib, gumanitar fanlar orasida alohida 
o'rin tutadi.
«Arxeologiya» - so‘zi yunonchadan olingan bo'lib - «arxayos»- 
qadimgi. «logos»-fan so'zlaridan tarkib topgan. Qadimiyat haqidagi 
fandir (Qadimshunoslik). Uni dastlab, miloddan avvalgi 
IV asrda 
Aflotun «Gippiy» dialogida. qadimgi zamon haqidagi fanni nazarda 
tutib ishlatgan. 
Shu tariqa bu so'z qadimgi Yunonistonda qo'llanil- 
gan va 
o'tm ish masalalari muhokamasi ma'nosini anglatgan. Vaqt 
o'tgach. uning m a ’tio doirasi ancha o'zgarib, kengayib borgan va tarix 
fanining muhim tarmoqlaridan biriga aylangan.
Arxeologiya - moddiy madaniyat manbalari asosida insoniyatning 
o'tmishini o'rgatuvchi fan hisoblanadi. Arxeologik manbalar tarixiy 
manbalarga 
nisbatan 
ancha qadimiydir. 
Uning 
ilk 
davri 
2.5-3 
million yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat 
deb faraz qilsak. uning 23 
soat-u 56 daqiqasi yozma manbalarsiz 
davrga. 4 daqiqasi yozma tarixga to 'g'ri keladi. Demak, kishilik 
tarixining ju d a 
katta 
davrini 
o'rganish 
arxeologik 
manbalarga 
tayanib olib boriladi.
A rxeologik 
m a n b a l a r arxeologik yodgorliklardir, y a ’ni inson 
tomonidan varatilgan turar-joy qoldiqlari, odamlar yashagan g 'o r va 
ungirlar. mehnat qurollari, sopol idishlari, san'at obidalari. qoyatosh 
rasmlari, 
shuningdek, 
moddiy materialga bitilgan yozma 
manbalar 
ham kiradi. Arxeologlar kishilik 
madaniyati tarixini o'rganishda 
moddiy va yozm a manbalarga tayanib ish 
ko'radilar.
Arxeologiyada qadimgi buyumlarni o'rganish birdan bir maqsad 
qilib 
olinmaydi, topilmalarni tilga kiritish va o'sha zamon nafasini 
tiklash arxeologiyaning asosiy maqsadidir. Shuning uchun topilmalar 
tarixiy tadqiqotlar uchun faqat manba sifatidagina ilmiy qimmatga

---

ega boMadi. Buyumlarning yoshi, nimaga ishlatilgani, qanday uslubda 
yasalganini 
aniqlash 
tadqiqotning 
zarur 
tayyorgarlik 
bosqichi 
hisoblanadi.