Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Nazorat uchun savollar 
 
1.
Biznes-reja haqida tushuncha bering. 
2.
Biznes reja qanday tarkibiy bo‘limlardan iborat ? 
3.
Korxonaning marketing dasturi tarkibi nimalardan iborat ? 
4.
Marketing dasturi nima? 
5.
Biznes-rejaning marketing bo‘limi haqida tushuncha bering. 

---

111 
VI bob. STRATEGIK VA TAKTIK REJALASHTIRISH, 
MARKETING NAZORATI 
 
6.1.
 
Umumiy strategiya va marketing strategiyasi 
 
O‘tgan mavzulardan bizga ma’lum bo‘ldiki, «marketing» jamiyatda va 
korxona faoliyatida juda muhim. Endi esa korxona faoliyatiga marketingning 
ta’sirini o‘rganamiz. Buning uchun Dell kompyuterlarini misol qilib olamiz. 
Michel Dell – kollej yotoq xonasida kompyuter olib sotar edi. 
Dillerlarning ustamasi baland bo‘lib, mijoz xohlagan konfiguratsiyada 
kompyuter tayyor bo‘lmasdi. Dell esa gazeta orqali e’lon berib mijozlardan 
buyurtma qabul qilib olar va uni tezlik bilan UPS orqali yuborardi. Michel 
Dell kompyuterlari arzon edi. Mijoz bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri vositachisiz 
ishlardi. Buyurtmaga asosan ishlab chiqarish ham narxni pasaytirardi. Mijoz 
bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlash esa doimo u bilan aloqada bo‘lishni 
ta’minlardi. Agar muammo paydo bo‘lsa, darhol uni tuzatardi. Dell 
mijozining ishonchiga kirish uchun o‘z hisobidan mijozga kafolat berish 
xizmatini ham yo‘lga qo‘ydi hamda ishchilarini, mijozlarni ruhtlantirish 
uchun doimo mashg‘ulot darslari o‘tkazardi. Albatta hammani birdek 
qanoatlantirish juda qiyin!!! 
Masalan, Dell “notebook”larining dizayni unchalik chiroyli bo‘lmagani 
uchun kompaniya foydasi keskin tushib ketdi. Lekin zukko marketologlar 
xatolarni o‘rganib, kamchiliklarni to‘g‘rilashdi, yana hammasi joyida edi. 
Sotish hajmi oshgach, Dell reklamaga ko‘proq pul tikdi. Uning marketing 
xizmati – Dell kompyuterlarini mijozlar uchun aynan ishlab chiqarilganligini 
targ‘ib qildi. Shuningdek, Dell hukumat va yirik kompaniyalar bilan 
uchrashib, o‘z kompyuterlarini taklif qildi. Super kompyuterlar (high power 
computers)ga talab tushdi. Darhol Dell ilmiy tadqiqot va tajriba-konstuktiv 
ishlari (ITTKI) uchun katta pul ajratdi, chunki mijozlar istagini bajarish kerak 
edi. Dell tashqi bozorga chiqishning kelajagi borligini ko‘rdi. Ko‘pchilik o‘z 
mahsulotini chetga eksport qilsa, Dell esa boshqa davlatlarda o‘z zavodlarini 
qurdi. Yiliga marketing uchun 80 mln. $ sarflab Dell kompyuterlarining 
samaraliligini targ‘ib qildi. Boshqa raqobatchilar Dellning mijozlar bilan 
to‘g‘ri ishlash mexanizmini ko‘chirishdi. Masalan, IBM o‘zining chakana 
sotuv bo‘limini ochdi. Lekin IBM dillerlari bundan xafa bo‘lishdi va IBM 
narxraqobatiga mag‘lub bo‘ldi. Chunki mijozga to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish IBM 
marketing dasturiga juda teskari edi. Keyinchalik Dell mijozga to‘g‘ridan 
to‘g‘ri sotishning boshqa yo‘lini topdi, ya’ni internet orqali (www.dell.com) 
sotuvni yo‘lga qo‘ydi va oyiga 1,5 mln. $ foyda olardi. Online sotuv 
xarajatlarini keskin tushirdi. Sotish xarajatlarini kamaytirib, tannarxni 
arzonlashtirdi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Dell kompanyasining 
biznesi ayni damda juda muvaffaqiyatli. Lekin kompaniya kelajakda 
mijozlarni qanoatlantirish uchun izlanish olib bormasa, o‘z marketing 

---

112 
strategiyasini o‘zgartirib bormasa bozorda o‘z o‘rnini yo‘qotishi mumkin. 
Yuqorida biz Dell marketing menejerlarining kompaniya marketing 
strategiyasini rivojlantirish uchun amalga oshirilgan ba’zi bir qarorlarni 
ko‘rdik. Marketing qarorlarini qabul qilish oson emas va ba’zida marketing 
strategiyasini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Dell misolidan ko‘rinadiki, 
marketing qarorlari kompaniya muvaffaqiyati uchun juda muhim. Bugun 
tashkilotning yutuqlari uning faoliyati bilan ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotga iste’molchilarning talablari darajasi bilan belgilanadi. Shu bois 
firmaning uzoq istiqbolgacha bozordagi muvaffaqiyatini belgilovchi 
strategiyalari orasida marketing strategiyasi asosiy rol o‘ynaydi. Marketing 
strategiyasini shakllantira borib, yuqori rahbariyat bir qator o‘ta muhim 
omillarni hisobga oladi: 
–
tashkilotni boshqarishda marketingning o‘rnini; 
–
tashkilot rivojlanishining umumiy strategiyasini; 
–
bozordagi ahvoli va raqobat kurashlarining o‘ziga xos xu- 
susiyatlarini; 
–
talabning holati, uni rivojlantirish tendensiyalari va tashqi marketing 
muhitining boshqa omillarini; 
–
boshqaruv resurslari va firmaning o‘z imkoniyatlarini. 
Bu va boshqa omillar marketing strategiyasining turlari va mazmu- nini 
belgilaydi. 
O‘sishning dinamik (stabilligi)ligi va tashqi muhitning tashkilotga ta’sir 
darajasi boshqaruv konsepsiyalarini iste’molchilar talablariga yo‘naltirib, 
uning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bugun marketing firma faoliyatining 
hamma sohalariga yorib kirgan. Strategik boshqaruvda marketing biznesning 
falsafasi, firma strategiyalarini ishlab chiqish uchun axborotlar yig‘ish va 
ularga ishlov berish, shuningdek, firma strategiyalarini amalga oshirish 
vositalaridir. Marketing xizmati tomonidan ishlab chiqiladigan marketing 
strategiyasi firmaning umumiy strategiyasinirealizatsiya qilish jarayoniga uning 
elementlaridan biri sifatida qo‘shiladi. 
Umumiy strategiya – bu uzoq muddatli istiqbolda tashkilot bel-gilangan 
asosiy maqsadlarga olib kelishi kerak bo‘lgan bosh yo‘nalishlarining 
oqibatlari va uning harakat tarzidir. Umumiy strategiya tashkilotning asosiy 
rivojlanish konsepsiyasida, strategik hududlardagi tadbirkorlik faoliyatining 
global maqsadlari va vazifalarida ifodalanadi. Bu alohida biznes yoki 
mahsulotni nima qilish kerakligi, tashkilot qanday qilib va qaysi yo‘nalishda 
rivojlanishi kerakligi, bozorda qanday o‘rin egallashi borasidagi qarorlardir. 
Umumiy strategiya tashkilotning yuqori darajasiga taalluqli, yuqori 
rahbarlar tomonidan ishlab chiqiladiva uning vazifalari hamda maqsadlarini 
amalga oshirish vositasihisoblanadi. 
Marketing faoliyati – bu ancha past darajadagi faoliyat, shu bois 
firmaning marketing xizmatiga nisbatan umumiy strategiyasi uning 
yutuqlarga erishish vositasi hisoblanadi. Aytish mumkinki, marketing 
strategiyasini ishlab chiqish firmaning umumiy strategiyasidan boshlanadi. 

---

113 
Umumiy strategiya – bu bozordagi shunday muomala tabiatiki, u 
tashkilotni uzoq muddatli istiqbolda turib, faoliyat yuritishini ta’minlashi 
kerak. Bu bozorning raqobatli muhitida xaridorlari barqaror bo‘ladigan 
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni bildiradi. Bu mahsulotlar 
birinchidan, xaridorlar uchun shunchalik qiziqarliki, unga pulini berishga 
tayyor, ikkinchidan, xaridorlarga boshqa firmalar tomonidan ishlab 
chiqarilayotgan o‘xshash mahsulotlarga nisbatan qiziqarli. 
Umumiy 
strategiya ana shunday mahsulot ishlab chiqilishini ko‘zda tutadi. Aynan u 
firmaga raqobat ustuvorligini ta’minlaydi. 
Strategik boshqaruv sohasidagi yetakchi nazariyachi va mutaxassis- 
lardan biri M.Porter tashkilotning raqobat ustuvorligini ta’minlovchi tabiati 
bozordagi 
strategiyasining 
uch 
turini 
ajaratadi: 
xarajatlarni 
minimallashtirishda yetakchilik, differensiatsiya va jamlanish. 
Xarajatlarda yetakchilik strategiyasi shu bilan bog‘liqki, bunda 
kompaniya ishlab chiqishda va o‘z mahsulotlarini realizatsiya qilishda eng 
kam xarajat qilishga erishadi. Natijada u mahsulotiga eng kam narx qo‘yib, 
bozorning katta qismi (ulushi)ni egallab olishi mumkin. Strategiyaning 
bunday turini realizatsiya qiladigan firmalar ishlab chiqarish, ta’minot va 
savdosini yaxshi tashkil qila olish texnologiyasi va injenerlik-konstruktorlik 
bazasi yaxshi bo‘lmog‘i zarur. Ushbu strategiyadagi marketing yuqori 
rivojlangan bo‘lishi shart emas. 
Defferensiatsiyalash (ixtisoslash) strategiyasi firmaning noyob xossaga 
ega mahsulot yaratishini, bu mahsulotlar xaridorlarga yoqishini va ular pul 
to‘lashga tayyorligini bildiradi. Ushbu strategiya raqobatchi- larnikiga 
o‘xshamagan mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Strategiyaning bu 
turini realizatsiya qiluvchi firmalar ITTKI o‘tkazish uchun mahsulotni yaxshi 
dizayni, yuqori sifatini, marketingning rivojlangan tizimini ta’minlashlari 
lozim. 
Jamlanish strategiyasi diqqatni aniq iste’molchilar qiziqishiga qaratishni 
ko‘zda tutadi. Diqqatni bir joyga jamlab mahsulot yaratish yoki ma’lum 
guruh odamlarning noodatiy talablarini qondirish bilan bog‘liq yoki 
mahsulotga erishish imkonining o‘ziga xos tizimi yaratiladi. Ushbu turdagi 
strategiyani qo‘llab, firma bozorning ma’lum segmentini mahsulotning 
ma’lum turiga talabini sinchiklab ayniqlaydi, buning uchun esa jiddiy 
marketing kuchini taklif etadi. 
Biznesni rivojlantirish strategiyasi umumiy strategiya hisoblanadi 
(ba’zisli yoki etalonli). Ular bevosita obyekt sifatida tashkilotning 
potensialiga (ishlab chiqarish turlari, faoliyat tarmog‘i, biznesning 
yo‘nalishiga) ega. Qulaylik uchun ularning turli-tumanligini uchta asosiy 
turga birlashtirish mumkin: 
–
o‘sish strategiyalari; 
–
qisqartirish strategiyalari; 
–
aralash (kombinatsiyalangan) strategiya.