Mustaqil ishi Fan: Mintaqaviy iqtisodiyot Mavzu

Veberga ko‘ra jamiyat va davlat tushunchalari
Veber jamiyatni piyozning konsentrik qatlamlari sifatida ifodalash mumkin bo‘lgan tarmoq sifatida tasavvur qiladi, bu erda ichkaridan, ijtimoiy harakatlar ushbu tarmoqning birinchi instansiyasi hisoblanadi.
Ijtimoiy harakatlar o‘zaro (oldinga va orqaga) bo‘lganda, ular ijtimoiy munosabatlarga aylanadi, uning ichida shaxs rivojlanadi. Keyingi daraja birlashma bo‘lishi mumkin, bu esa ijtimoiy munosabatlarni nazarda tutadi, shuningdek, boshqalar tomonidan qonuniylashtirilgan joriy tartibni tartibga soladi.
Uyushmalarning har xil turlari mavjud, masalan, siyosiy uyushmalar, bularning hammasiga qo‘shimcha ravishda, tartibni saqlash va jamiyatni boshqarish uchun repressiv mexanizm sifatida jismoniy kuchdan qonuniy foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu yerda Weberian State tushunchasi paydo bo‘ladi: ijtimoiy tartibni doimiy ravishda kafolatlash uchun majburlash va qonuniy jismoniy kuch monopoliyasiga ega bo‘lgan birlashma.
Ushbu ijtimoiy tartib yoki itoatkorlik turli xil usullar bilan amalga oshiriladigan davlatning hukmronligi bilan bog‘liq:

• 
  An'anaviy hukmronlik: unga allaqachon o‘rnatilgan an'analar va qadriyatlar to‘plami itoat etadi.
  
• 
  Xarizmatik hukmronlik: xarizmatik rahbar borligi tufayli unga bo‘ysunadi.
  
• 
  Huquqiy-oqilona hukmronlik: unga itoat etiladi, chunki jamiyat belgilangan va o‘rganilgan qoidalar to‘plamiga rioya qilishga rozi bo‘ldi.
  

Veberning fikriga ko‘ra, jamiyat va uning hukmdorlari o‘rtasidagi har qanday munosabatlar hukmronlikning ushbu shakllarining bir qismi yoki barchasi ostida o‘rganilishi mumkin.
Davlatning kuch monopoliyasi va jamiyatni majburlash vositalariga ega bo‘lgan sub'ekt sifatida ushbu tushunchasi G‘arb siyosiy fanini vujudga keltirgan asosiy tushuncha. O‘shanda siyosat hokimiyatdan kelib chiqishi tushuniladi.
Iqtisodiyot, tarix va ilohiyot kabi turli sohalarda olib borgan mustahkam tadqiqotlari orqali butun jamiyatni idrok etish uchun byurokratiya, kapitalizm va din kabi juda muhim atamalarni kiritdi. Bu esa shunchaki sotsiologik doiradan ancha katta.
Xulosa


Erkin bozor munosabatlari g‘oyasi fritredizmning keng rivojlanishi tufayli jahonning ilg‘or mamlakatlarida xo‘jalikni hududiy tashkil etish va ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirishga doir qator ilmiy nazariya va konstepstiyalar yaratildi. Bular A.Smit, D.Rikardo va I.Tyunen, A. Veber, Veber Kristaller, A. Lyosh kabi olimlarning hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish iqtisodiy mexanizmlari («shtandort») va xokazolar haqidagi nazariyalaridir. Ushbu ilmiy ta’limotlarning ko‘pchiligi sobiq Ittifoq davrida rus olimlari tomonidan o‘rganildi va rivojlantirildi.
Haqiqat yuzasidan aytish joizki, o‘sha davrda yaratilgan «energiya ishlab chiqarish stikllari», «uzun to‘lqinlar» HIChM, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish va rayonlashtirish g‘oyalari g‘arbning yetakchi iqtisodiyotchi olimlari tomonidan o‘z vaqtida tan olingan. Ammo, Ittifoq davrida xo‘jalik tizimlari haddan tashqari markazlashtirilgan, og‘ir sanoat yengil va oziq­ovqat sanoatiga nisbatan tez sur’atda rivojlantirilgan edi. Sanoatning bunday haddan tashqari «og‘irlashtirish» siyosati hududlarda mujassamlashuvning turlicha ko‘rinishini, mamlakat hududiy tarkibini nomutanosibligini, qator iqtisodiy­ijtimoiy hamda ekologik muammolarni keltirib chiqardi.
Jumladan, O‘zbekistonning 5 foiz hududida respublika sanoat salohiyatining 50 foizidan ortiqrog‘ini to‘planganligi buning yaqqol dalilidir. Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikadagi qator yirik sanoat korxonalari og‘ir iqtisodiy sharoitni boshdan kechirdi. Chunki, bularda korxona va ishlab chiqarish darajasidagi ishlab chiqarish mujassamlashgan bo‘lib, mintaqalarda turdosh korxonalarning barpo etilishi yuqoridagi korxonalarda asosiy fondlarning harakatdan to‘xtab qolishiga olib keldi. Ayniqsa bu yengil sanoat korxonalarida sezilarli bo‘ldi. Ushbu korxonalarda «muzlab» qolgan asosiy fondlarni harakatga keltirish mahsulot turlarini ko‘paytirish hamda harakatdagi qismida mablag‘ va shu asosda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish lozim. Ayni paytda, korxona darajasidagi mujassamlashuvga o‘tish umumiy infrastruktura tizimiga ketgan xarajatlarni qisqartirish asosida ham iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin.


Korxona yoki ishlab chiqarish darajasidagi mujassamlashuv ham undiruvchi sanoat va mashinasozlikning ayrim tarmoqlarida o‘z o‘rnini saqlab qoladi. Industrlashtirish yo‘li albatta yirik korxonalarni shakllantirish bilan bog‘liq emas. Biroq, mayda biznes, xuddi Lotin Amerikasi mamlakatlaridagidek, yuqori texnologiyalar va «nou­xau» rivojlanishini ta’minlay olmaydi. Mamlakat iqtisodiyotida turli daraja va ishlab chiqarish bosqichidagi korxonalarning omuxtaligi katta ahamiyatga ega. Har bir davlatda xo‘jalikning shunday ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish lozimki, mamlakat xo‘jalikning tanlangan muayyan tarmoqlari bo‘yicha boshqalardan nisbiy afzallikka ega bo‘lishi lozim (A.Smit, D.Rikardo g‘oyalari bo‘yicha). Shu bilan birga, milliy iqtisodiyotni shunday hududiy tashkil etish kerakki, u nafaqat ishlab chiqarish tarkibiy qismlarini, balki inson hayotiy faoliyati sharoitlarini birlashtiruvchi teran ma’noda mujassamlashuv, ya’ni milliy an’ana va g‘oya­mentalitetga mos kelishini talab qiladi.