tushunchasiga ko‘ra dori m oddalarning asosiy xususiyatlari ularning mizojlaridir. Ibn
Sinoning ko‘rsatishicha dorilar um um iy va xususiy ta ’sir quw atiga ega bo'ladilar. U m
um iy ta ’sir quvvati qizdirish, sovutish, h o ‘llash va quritish sifatida nam oyon b o ia d i.
Xususiy ta ’sir quvvati ayrim kasallik holatiga ta ’sir qilishdir. D orilarda yana uvishtiruvchi,
jaro h atlarn i bitiruvchi, tortuvchi, to ‘sqinliklarni
ochuvchi, ichni suruvchi,
siydikni yo‘naltiruvchi, qonni yurishtiruvchi xususiyatlar ham mavjud, deb yozgan. Ibn Sino
zam onasida dorilar asosan o ‘sim liklardan, m a danlardan va hayvonlar a’zolaridan
olingan. Sun’iy m oddalar b o ‘lmagan. Ibn Sinoning o ‘zi ham asosan shu uch m anbalarni
ko'rsatgan. U o ‘sim liklardan olinadigan dorilarga ko‘proq ahamiyat bergan. U larni qay
vaqtda yig‘ish, saqlash, ishlatish usullarini ju d a batafsil bayon etgan. Bu um um iy m
a’lum otlardan so1 ng Ibn Sino oddiy va murakkab dorilar ustida alohida to ‘xtaladi. , Ibn
Sino oddiy dorilarni, ularning ta ’siri va xossasiga qarab, 64 xuga bo'lgan. Shular orasida
erituvchi,
tozalovchi, yetishtiruvchi, ovqatni hazm qildiruvchi, burishtiruvchi, xiltlarni
quyiltiruvchi,
suyultiruvchi, shim diruvchi, uvishtiruvchi, ichni suruvchi, va h.k. dorilarni
ko‘rsatgan. T u rli k asa llik lard a ish la tila d ig a n o
d d iy d o rila rd a n Ibn S
ino quyidagilarni ko‘rsatgan: shish va toshm alarda ishlatiladigan 42
xil dori, bo‘g‘im
kasalliklarida ishlatiladigan 23 xil dori, bosh va miya kasalliklarida ishlatiladigan 60 xil
dori, ko‘z kasalliklarida ishlatiladigan 45 xil dori, nafas yo‘llari va ko‘krak qafasidagi a’zolar
kasalliklarida ishlatiladigan 35 xil dori; oziqlanish a’zolari (m e’da-ichaklar) kasalliklarida
ishlatiladigan 46 xil dori, chiqarish a ’zolari kasalliklarida ishlatiladigan 88 xil
dori. Shulardan taxm inan yarmisi (36 tasi) ayollar va erkaklar jinsiy a’zolari kasalliklarida
ishlatilar ekan. Isitm alarda ishlatiladigan 18 xil dorini
ko‘rsatgan. Olim kosmetikada
ishlatiladigan moddalarga ham to ‘xtalib o ‘tgan.
Shundaylardan 60 xilini ko‘rsatgan.Ibn Sino har
bir dorini bayon qilishda dastlab u qanday dori ekanligi (tuzilishi, shakli) qayerdan
olinishini ko‘rsatib o ‘tadi. So‘ng h ar bir dorining mizoji, xossalari, ta ’siri va nihoyat uning
qanday kasallikda ishlatilishini ko'rsatadi. Ibn Sino "Tib qonunlari"ning butun bir kitobini
(ikkinchi kitob) oddiy (yakka) dorilarga bag‘ishlagan bo‘lsa ham , am alda u ko‘proq m
urakkab dorilardan foydalangan. Olim m urakkab dori ishlatishning afzalligini so‘zlab,
bunday, deb yozgan: "Ba’zan biz biror kasallik uchun oddiy dori topolm aym iz. K o'pincha
hatto m urakkab dori ham bem orni davolashda uning kasaliga biz istagan darajada ta ’sir
qilolmaydi. Bunda buz mazkurdoriga uning kuchini oshiruvchi modda qo‘shishga majbur
bo‘lamiz. Ba’zan esa biz tanlagan dori kasallikga yaxshi ta ’sir etadi, am m o boshqa tom
ondan bem orga zarar yetkazadi. Bunda biz m azkur dorining zararli tom onini qirqadigan
m odda qo‘shishimiz lozim bo‘ladi. Boshqa bir holda dori kasallikga yaxshi ta ’sir qiladi,
lekin u juda achchiq yoki hidi badbo‘y bo'ladi. B em or uni icha olm aydi, k o ‘ngli aynib, qayt
qilib yuboradi. Bunday holda biz dorining achchiq ta ’mini va badbo‘y hidini yo‘qotadigan m
odda qo'shishim iz kerak. Shuning uchun biz ko'proq m urakkab dorilar ishlatamiz". Ibn
Sinoning yozishicha murakkab dori shu doriga kirgan moddalaming oddiy yig‘indisi emas,
balki u yangi sifatdir. Ibn Sino ishlatgan va tavsia etgan dorilarning ko‘pi
har xil
kasalliklarni davolashda albatta n af keltirgan. U larning b a’zilari hozirgi zam on am aliy
tibbiyotida ham is h la tila d i. M asalan , Ib n S in o ish la tg a n 497 d o riv o r o ‘sim lik m
oddalarining 165 tasidan hozir ham foydalaniladi. Shulardan 110 tasi hozirgi zam on farm
akopeyasiga kiritilgan. Shu bilan birga u b a ’zi kasalliklarni davolashda hayvonlarning
tezagi. sivdigi. auloqning chirki, so‘lak, tupuq kabi chiqindilarni dori sifatida tavsiya etgan.
Shunday tavsiyalar qadimgi M isr hakim larining asarlarida ham uchraydi. Qadimgi M isr
hakim laridan birining tuzgan retseptida achigan sut, hayvon tezagi, m aydalangan
(hovonchada yanchilgan) suyak, tuyoq kabilar b o ‘lgan. Ibn Sino ham o ‘z asarlarining b a
’zilarida shunday tavsiyalar bergan. U ning yozishicha eshakning sivdigi moxov kasalligini
davolar em ish. Cjio‘(^an in g ^iy d ig L g sa, buyrakdagj va-sivdik gnprh^jH
apj toshni
eritib yuborarm ish. Ibn Sinoning tibbiyot, uning mohiyati va vazifalari haqidagi fikr-m
ulohazalari, shuningdek, tavsiya etgan dori-darm onlari o ‘z vaqtida to ‘g ‘ri va foydali
