Mustaqil ish mavzu: Abu Ali ibn Sinoning ilmiy me'rosi Reja: 1 Abu Ali ibn Sinoning hayoti va ijodi

KASALLARGA TASHXIS QO‘YISH

---

Ibn Sino kasallarga tashxis q o ‘yish, ya’ni uni aniqlashga ju d a katta 
ahamiyat bergan. Uning ta
’kidlashicha, bem orning kasaliga to ‘g‘ri tashxis qo‘yish davolashning birinchi garovidir.
Kasallarga tashxis qo‘yishda Ibn Sino o ‘sha vaqtda m a’lum b o ‘lgan ham m a usullardan
foydalangan. 0 ‘rta asr Sharq tibbiyotida tashxis qo‘yishning bir qancha usullari
qo‘llanilgan. Shulardan eng asosiysi tom irni ushlab ko‘rib, tekshirish hisoblangan. Bu
usulni Ibn Sino ju d a m ukam m al bilgan.Ibn Sino tom ir urishini tekshirish usulini bayon
qilishda dastlab sog‘ odam da tom ir urishini o ‘zgartiradigan om illarga to ‘xtaladi.
Buni bilish va hisobga olish har bir tabib uchun birinchi galdagi vazifa ekanligini ta
’kidlaydi. Bunda tom ir urishini aw al m o‘tadil mizojli sog‘lom kishida sinab ko‘rish kerak,
deb uqtiradi.Ibn Sino sog‘ odam da to m ir urishini o ‘zgartiruvchi om illardan quyidagilarni
ko‘rsatgan: har xil hayajonli holatlar (q o ‘rquv, g‘azab, g‘am ginlik yoki kuchli shodlik,
lazzatlanish) jism oniy harakat, jins, yosh, iqlim , ob-havo, havo harorati, uyqusizlik, qorin
ochligi yoki o ‘ta to ‘yish, ichimliklar va h.k. Shu yerda Ibn Sino yuqorida sanab o'tilgan om
illarning har biri tom irda qanday o ‘zgarish paydo qilishini batafsil ko‘rsatib o ‘tgan. C
hunonchi uning yozishicha, g‘azab tom ir urishini katta, juda baland, tez va ketm a-ket
qiladi. Lazzatlanish esa tom ir urishini sekin va siyrak qiladi. Q o‘rquvda tom ir urishi tez,
qaltiroq, notekis va tartibsiz b o ia d i: jism oniy m ehnat vaqtida tom ir urishi tez va
kuchli b o ‘ladi. Bahorda tom ir urishi har taraflam a m o‘tadil va kuchda ortiq bo‘ladi.
Qishda tom ir urishi siyrak, sekin va zaifroq bo‘ladi. Kuzda tom ir urishi notekis va biroz
sekin b o ‘ladi. Ibn Sino tom ir urishiga quyidagicha ta ’rif bergan: "Tom ir urishi tom irning
siqilishi va kengayishidan hosil b o ‘ladigan holatdir. H ar bir siqilish va har kengayishing
oxirida tinish (pauza) b o ‘ladi". D em ak, Ibn Sinoning ko'rsatishicha tom ir urishi ikki
harakat (kengayish va siqilish) va ikki tinishdan tashkil topadi. T om ir kengayishini barm
oq uchi bilan sezish oson, lekin uning siqilishini bilib b o ‘lmaydi. Ibn Sinoning fikricha, tom
ir urishidagi siqilish va kengayish harakati, qonning yurakdan itarilib kelishi yoki yurakka
tom on tortilishi natijasi bo'lm ay, tom irning o ‘z jism idagi kengayish va siqilish natijasidir
Ibn Sinoning yozishicha tom ir urishini tekshirishda uning quyidagi 
10 ta belgisi aniqlanadi: 1) tom
irning kengayish darajasi; 2) tom irni tekshiruvchi kishining barm og‘iga urilish kuchi; 3)
har bir tom ir urishi h arak atin in g davom etish davri; 4) to m ir u rish in in g q attiq yoki y
u m s h o q lig i; 5) to m ir n in g t o ‘la lig i y o k i b o ‘sh lig i; 6) to m ir tekshirilayotgan
joyning harorati; 7) tinish (pauza)ning davomliligi; 8) to m ir urishining tekisligi yoki
notekisligi; 9) notekislikda tartib borligi yoki yo‘qligi; 10) to m ir urishining vazni. T om ir
urishini Ibn Sino 3 o ‘lchovga b o ‘lgan. Bular: tom ir urishining kengligi, uzunligi va
chuqurligi. B ulardan tashqari Ibn Sino yana "chuvalchangsim on, chum olisim on, arrasim
on, sichqon dum isim on urishlar va yetiluvchi, zich, siyrak, sust, g‘ovak, deb ataluvchi
tinishlar" bo‘ladi, deb yozgan. Bunday xil tom ir urishlar va tinishlar hozirgi zamonning
yuksak darajada rivojlangan klinik tibbiyotiga ham m a’lum emas. A ftidan, Ibn Sino bu xil
tom ir urishlar va tinishlar haqidagi m a’lum otlarni qadimgi Xitoy tibbiyoti m anbalaridan
olgan b o ‘lsa kerak. Tibbiyotda tom ir urishini tekshirish usulini ishlab chiqqan qadim gi
Xitoy tabiblari ju d a ko‘p xil urishlar va tinishlar b o ‘lishini ko‘rsatgan edilar. M asalan, tom
ir urushini tekshirishga asos solgan qadim gi Xitoy hakim laridan biri Van Shu H e 24 xil
tom ir urishi b o ‘lishini ko'rsatgan edi. Ibn Sino shu Van Shu H e m a’lum otiga asoslangan
bo'lsa kerak. Bu m a’lum otlardan keyin Ibn Sino turli kasallik holatlarida tom ir urishining o
‘zgarishi m asalasiga o ‘tadi. Bunda dastlab har xil mizojdagi kishilarda to m ir urishi
qanday b o 'lish in i k o ‘rsatadi. Ibn Sinoning yozishicha, issiq m izojli kishilarda tom ir
urishi katta va yuqori bo'ladi. Sovuq mizojli kishilarda tom ir sekin va siyrak uradi. H o ‘l
mizojda tom ir urishi to ‘lqinsim on va keng b o ‘ladi. Q uruq mizoj tom ir urishini to r va
kichik qiladi. Ibn Sino quyidagi kasallik holatlarida to m ir uirishining qanday o'zgarishini
ko‘rsatgan: h ar xil isitm alar, letargus, yom on xiltlarning ko'payib ketishi, m e’dada yom on
xilt paydo b o ‘lishi, ozib ketish, uyqusizlik, b o ‘hron, m ushaklarning taranglashishi,
ovqatning yom on hazm b o ‘lishi, q u w atn in g sustlashishi, qon yopishqoqligining
oshishi, asab buzilishi va h.k.Ibn Sinoning ko‘rsatishicha tom ir urishini tananing va q o ‘l-

---

oyoqning h ar b ir n u qtasida tekshirish m um kin lekin, k o ‘proq bilak tom iri tek sh irilad i.
Ib n S in o n in g y o zish ich a, b u n in g u ch afzalligi bor. B irinchidan bilak tom irini
topish oson. Ikkinchidan kasallar, (ayniqsa ayollar) uni ko‘rsatishdan tortinm aydilar. U
chinchidan, u yurakka yaqin joylashgan b o ‘lganligi uchun aniqroq belgi beradi. Ibn
Sinoning ta ’kidlashicha tom iri tekshirilayotgan kishi har xil hayajonli holatlardan va jism
oniy harakatlardan xoli b o ‘lishi lozim 
U rnum an, bem or kasallikdan tashqari to m ir urishini o
‘zgartiruvchi 
ham m a holatlardan xoli b o ‘lishi zarur. Shundagina uning tom iri
qanday kasallikdan o ‘zgarganligini aniqlash m um kin. Ibn Sino tom irni tekshirib,
kasallikni aniqlashda o ‘ziga xos ruhiy hayajonli sinash usulidan ham foydalangan. Bu
usulda tabib bem orning tom irini ushlab turib, uning ruhiy holatiga turli usullar bilan ta
’sir qiladi, va bem orning tom ir urishidagi o ‘zgarishga qarab, uning kasalligini anqlaydi.
Ibn Sino Juijon hukmdori M anuchehm ing sevgi dardiga mubtalo b o ‘lgan jiyanining
"kasali”ni aniqlashda shu usuldan foydalangan edi. Sharq tibbiyotida tom ir urishini
tekshirishdan keyin ikkinchi o ‘rinda tananing chiqindilarini tekshirish turgan. Ibn Sino bu
tekshirish usullarini ham m uhim ekanligini ta ’kidlagan. Bu yerda ham chiqindilarni su n
’iy ravishda o ‘zgartiruvchi om illar b o ‘lm asligi kerak. M asalan, siydigi tekshiriladigan
bem or erta bilan suv, choy ichm asligi, ovqat yemasligi, b iro r dori va siydikka rang
beruvchi narsa qabul qilm asligi zarur, shuningdek, bem or safro va shilliqni haydovchi
narsalar ham iste’mol qilmasligi lozim. K ayf beruvchi ichim lik ham ichm asin.Siydikni
tekshirishda uning rangi, tiniqligi, quyuq-suyuqligi, ko‘p yoki ozligi, hidi, qanday ch o ‘km a
berishi aniqlanadi. Tekshirish uchun faqat ertalabki siydik olinadi. U bir soatdan ortiq turib
qolmasligi kerak. Ibn Sino o ‘sha vaqtdayoq hozirgi klinikalarda q o ‘llaniladigan b a’zi bir
tashxis usullaridan ham foydalangan. M asalan, tukillatib ko‘rish (p e rk u ssiy a), esh itib k
o ‘rish (a u sk u lta tsiy a ), p ay p aslab k o ‘rish (palpatsiya) usullarini ishlatgan. Ibn Sino
ishlatgan bu usullar u vaqtda hozirgidek takom illashgan b o ‘lmasa ham , har holda
ko‘krak va qorin bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolaming kasalliklarini aniqlashda yordam
bergan. Ibn Sino perkussiya usuli haqida bunday deb yozgan: tukillatib ko‘rish yordam i
bilan m eshsim on istisqo (assit) bilan nog‘orasim on istisqo (m eteorizm ) o'rtasidagi farq
aniqlanadi.Auskultatsiya 
haqida 
Ibn 
Sino 
yozadi: 
"Eshitib 
ko‘rish 
orqali
a’zolardan chiqadigan tovushlarni tekshirib, uning holati aniqlanadi. M asalan, ichdklarning
quldirashi ularda havo dam b o ‘lib qolganini ko'rsatadi. Bu esa ovqat yom on hazm b o
‘lganining nishonidir".Ibn Sino b undan m ing yil m uqaddam q o ‘llagan bu
diagnostik 
tekshirish 
usullari 
hozirgi 
zam 
on 
klinikalarida 
ishlatiladigan
perkussiya, auskultatsiya va palpatsiya usullaridan juda oz farq qiladi. Ibn Sino tashxis
qo‘yishda har bir a ’zoning holatiga va uning o ‘z funksiyasini qanday darajada bajarishiga
qarab, xulosa chiqarish kerakligini ta ’kidlagan. Masalan, u miya haqida sezgi va erkin
(ixtiyoriy) harakatlaming darajasiga, hisning va fikrlashning qanchalik aniqligiga, falajning
bor yoki yo'qligiga qarab, yurak haqida tom ir urishiga, nafas olishning oson 
yoki qiyinligiga
qarab, jigar haqida najas va siydikning tusiga qarab, xulosa 
chiqarish kerakligini alohida ta
’kidlagan.Tabib bem ordagi og‘riqqa va uning xillariga, shishgan a ’zoning vaziyatiga ham
aham iyat berishini ta ’kidlagan. Eng m uhim belgilardan biri a’zo o ‘z funksiyasini qanday
bajarayotganligidir. Faoliyat pasayishi yoki butunlay yo‘qolishi m um kin. M asalan, falajda
faoliyat butunlay yo'qoladi. Tabib kasalga tashxis qo'yishda bunga alohida ahamiyat

---

berishi 
zarur.