Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Ғ₂ да белгиларнинг нисбатини 9:6:1 схемада бўлиши.
Баъзи ҳолатларда комплементар генлар мустақил равишда қўшимча генларсиз у ёки бу белгини ҳосил қилиши мумкин. Масалан, қовоқларда (Cucurbita) мева шакли юмалоқ, гардишсимон ва узунчоқ кўринишда бўлади. Ҳар бир доминант ноаллел ген рецессив аллел генсиз юмалоқ шаклдаги қовоқларни ривожлантиради. Агар генотипи ҳар хил бўлган икки хил юмалоқ қовоқлар ўзаро чатиштирилса, доминант комплементар генлар А-В таъсирида Ғ₁ да гардишсимон қовоқлар ҳосил бўлади. Агар Ғ₁ дурагай қовоқ ўзаро чатиштирилса Ғ₂ да 9/16 гардишсимон, 6/16 юмалоқ, 1/16 узунчоқ шаклдаги меваларни ҳосил этади.
Комплементар ирсийланишда доминант ноаллел генларнинг ўзаро таъсирини ва рецессив ноаллел генларнинг гомозигота ҳолатда бўлганда янги белгиларни ҳосил қилиши.
Бунда А-В генлар ўзаро таъсири натижасида гардишсимон, А-bb, ааВ- генотипли қовоқлар юмалоқ, aabb генотипли қовоқлар узунчоқ мевага эга бўладилар (38-расм).
Бинобарин, ноаллел генларнинг ўзаро комплементар таъсирида биринчидан Ғ₁, Ғ₂ авлодда ота-она индивидларида кузатилмаган янги белгилар ривожланади. Иккинчидан ноаллел генларнинг доминант ва рецессив аллелларини ўзаро таъсир хилига қараб фенотипик синфлар Ғ₂ да тубандагича хилма-хиллик ҳосил бўлади.
Эпистаз. Унинг доминант ва рецессив хили.
Ноаллел генларнинг ўзаро таъсирини яна бир типи эпистаздир. Эпистазда бир ген иккинчи ноаллел геннинг фенотипик намоён бўлишига тўсқинлик қилади. Эпистаз белгиларнинг доминантлигига ўхшаш. Лекин доминантликда бир геннинг икки аллели, масалан, А>а устидан доминантлик қилса, эпистазда эса ноаллелдир яъни A>B ёки B>A, a>b ёки b>A доминантлик қилади. Бундай генлар эпистатик генлар номини олган. Уларни ингибитор ёки супрессорлар деб аталади ҳамда J ва S ҳарфлари билан ифода қилинади. «Бўғилган» генлар гипостатик генлар деб аталади.
Доминант эпистазга мисол қилиб товуқ ва ҳўрозлардаги пат рангининг ирсийланишини олиш мумкин
Ноаллел генларнинг ўзаро таъсирида товуқларда пат рангининг ирсийланиши (эпистаз). I – ранг ҳосил қилувчи ген фаолиятини тўхтатади, i – ранг ҳосил қилувчи ген фаолиятини тўхтатмайди, С – ранг ҳосил қилувчи ген, с – ранг ҳосил қилмайдиган ген.
Товуқнинг леггорн зотида патлар оқ рангдадир. Уларни генотипи CCII. Бунда I доминант гени белгига таъсир этувчи С гении таъсирини «буғади». Натижада С генини фенотипда намоён бўлиши рўй бермайди. Виандот товуқ зотида ҳам патлар оқ рангда бўлиб, генотипи iiсс.
Леггорн товуқларини виандот хўрозлари билан чатиштиришдан олинган Ғ₁ авлодида товуқ ва хўрозлар оқ рангда бўлади. Мабодо, Ғ₁ авлодидаги товуқ ва хўрозлар ўзаро чатиштирилса Ғ₂ дурагай авлодида 13/16 оқ патли, 3/16 рангли патли товуқ ва хўрозлар ривожланади. Буни шундай изохлаш мумкин:
Леггорн виандот
оқ оқ
Р^Ф_Г ССII x ссii
гам СI сi
оқ оқ
Ғ₁^Ф_Г СсIi x СсIi
Ғ₂^Ф_Г

♂ ♀	CI	Ci	cI	ci
CI	оқ СCII	оқ СCIi	оқ СсII	оқ СсIi
Ci	оқ СCIi	рангли СCii	оқ СсIi	рангли Ссii
cI	оқ СсII	оқ СсIi	оқ cсII	оқ cсIi
ci	оқ СсIi	рангли Ссii	оқ cсIi	оқ cсii

Мазкур мисолда бир белгига иккита ген яъни I ва С генлар таъсир кўрсатади. Доминант ингибитор бир вақтнинг ўзида белгига таъсир этувчи доминант ва рецессив генларнинг фаолиятини тўхтатиши мумкин. Демак, мазкур мисолда товуқ дурагайлари генотипида I бўлган тақдирда С гени фаолияти тўхтагани сабабли пат рангли бўлмайди. i гени рецессив ҳолатда бўлгандагина патда ранг ҳосил бўлади. Лекин С гени белгига бевосита, I гени эса билвосита яъни С гени фаолиятини бўғиш орқали таъсир кўрсатади.
Эпистаз ирсийланишнинг Ғ₂ сида ҳамма вақт аллеломорфларнинг нисбати 13:3 бўлавермайди. Агар чатиштириш учун танланган ота-она формалар ҳам фенотип, ҳам генотип жиҳатдан фарқ қилсалар, у ҳолда Ғ₂ да аллеломорфлар 12:3:1 нисбатда хилма-хиллик ҳосил қиладилар. Мисолга юнги оқ ва қўнғир урғочи ва эркак итларнинг чатишишидан олинган биринчи ва иккинчи авлодини оламиз. Бундай чатиштиришда биринчи авлодда эркак ва урғочи итлар юнги оқ рангда бўлади. Мабодо Ғ₁ даги эркак ва урғочи итлар ўзаро чатиштирилса, у ҳолда Ғ₂ даги итларнинг 12/16 оқ юнгли, 3/16 қора юнгли, 1/16 қўнғир юнгли бўлади (40-расм). Бу мисолда доминант ингибитор бир вақтнинг ўзида юнгдаги қора рангни ҳосил этувчи ҳамда қўнғир рангни ҳосил қилувчи ген таъсирини буғади.
Итларда юнг рангининг ирсийланиши (эпистаз). А – қора, а– қўнғирранг, I – ранг ҳосил қилувчи ген фаолиятини тўхтатувчи, i – ранг ҳосил қилувчи ген фаолиятини тўхтатмайдиган ген.
Рецессив эпистазда рецессив генлар гомозигота ҳолатда доминант генларнинг белгига кўрсатаётган таъсирини буғади. Рецессив эпистаз бир томонлама ёки икки томонлама бўлади. Бир томонлама эпистазда чатиштиришда қатнашган бир организмнинг рецессив генлари гомозигота ҳолатда доминант ген таъсирини тўхтатади. Иккинчи организмда эса рецессив ген гомозигота ҳолатда доминант генга таъсир кўрсата олмайди. Бир томонлама эпистазга мисол қилиб пиёзбошнинг сариқ ва оқ бўлган навларини чатиштиришдаги натижани оламиз. Пиёзбошнинг рецессив с гени пиёзбошнинг оқ рангда бўлишини ифодалайди. Унинг доминанти эса сариқ рангни ҳосил этади. R ва r аллеллари эса С гени билан бирлашиб ё пиёзбошнинг сариқ, ё пиёзбошнинг қизил рангда бўлишини таъминлайди. Оқибатда сариқ пиёзбошли пиёз билан оқ пиёзбошли пиёз ўсимлиги чатиштирилса Ғ₁ да қизил пиёзбошли ўсимликлар олинади (41-расм). Улар ўзаро чатиштирилса Ғ₂ да 9/16 қизил пиёзли (C-R), 3/16 сариқ пиёзбошли (C-rr) ва 4/16 оқ пиёзбошли (cc-R) ўсимликлар ҳосил бўлади. Буни тубандагича тушунтириш мумкин.
cариқ оқ
Р^Ф_Г ССrr x ссRR
гам Сr сR
қизил қизил
Ғ₁^Ф_Г СсRr x СсRr
Ғ₂^Ф_Г

♂ ♀	CR	Cr	cR	cr
CR	қизил СCRR	қизил СCRr	қизил СсRR	қизил СсRr
Cr	қизил СCRr	сариқ СCrr	қизил СсRr	сариқ Ссrr
cR	қизил СсRR	қизил СсRr	оқ cсRR	оқ cсRr
cr	қизил СсRr	сариқ Ссrr	оқ cсRr	оқ cсrr

Рецессив генларнинг гомозигота ҳолатда доминант генларга бир томонлама таъсири рецессив эпистаз ёки криптомерия дейилади. Рецессив генлар гомозигота ҳолатда чатиштиришда қатнашаётган ҳам ота ҳам она организмдаги ноаллел доминант ген фаолиятига ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Бу ҳодиса икки томонлама рецессив эпистаз деб номланади. Комплементар ирсийланишдаги иккита генотипи ҳар хил, лекин фенотип жиҳатдан ўхшаш юмалоқ формали мевага эга қовоқларни чатиштириш бунга ёрқин мисолдир. Мазкур мисолда юмалоқ қовоқнинг бир хилида генотип AАbb, иккинчисида эса ааВВ эди. Уларни чатиштириш натижасида ҳосил бўлган биринчи авлодда қовоқ меваси гардишсимон шаклдадир. Бинобарин АА гени bb гени, ВВ гени аа гени билан генотипда биргаликда бўлган тақдирда гомозигота рецессив генларнинг доминант генларга таъсири туфайли юмалоқ мевага эга қовоқлар ривожланади. Рецессив генлар гетерозигота ҳолатда бўлганда эса А ва В генлар ўзаро таъсири оқибатида гардишсимон қовоқ меваси ҳосил бўлади.