Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Дидурагай чатиштириш.
Мендел ўз тажрибаларида нўхатнинг фақат бир белгиси билан фарқланадиган хилларини эмас, балки икки, уч белгиси билан тафовут қиладиган хилларини ҳам чатиштирган ва улардан ҳосил бўлган дурагайлар авлодларида белгиларнинг ирсийланишини ўрганган. Одатда икки белгиси билан фарқланган ота-она организмларнинг чатишишидан олинган дурагайларни дидурагай, учта ва ундан ортиқ белгиси билан фарқланган дурагайлар полидурагай деб аталади.
Мендел ўз тажрибаларини бирида дони сариқ, усти текис, дони яшил, усти буришган белгили нўхат навларини бир-бири билан чатиштирди. Чатиштириш натижасида олинган Ғ₁ дурагайларнинг ҳаммасида донлар сариқ рангли ва усти текис эканлиги маълум бўлди. Демак доннинг сариқ ранги яшил ранг, текис формаси буришган формаси устидан доминант эканлиги аниқланди. Ғ₁ авлод дурагайлар ўз-ўзи билан чатиштирилганда улардан ҳосил бўлган иккинчи авлодда ота-онага ўхшаш яъни дони сариқ текис, дони яшил буришган нўхатлар билан бир қаторда, дони сариқ буришган, дони яшил усти текис бўлган ўсимликлар ҳосил бўлди. Тўртта фенотипик синфларнинг миқдорий нисбати 9 сариқ текис : 3 сариқ буришган : 3 яшил текис : 1 яшил буришган эканлиги аниқланди. Агар биз дидурагайлардаги икки хил белгининг ҳар бирини алоҳида-алоҳида ўргансак, у ҳолда 12 сариқ : 4 яшил : 12 текис : 4 буришган бўлишини кўрамиз (18-расм).
Демак айрим белгилар бўйича худди монодурагайлардагидек Ғ₂ доминант белгининг рецессив белгига бўлган нисбати 3:1га тенг. Бу ўз-ўзидан дидурагайлардаги бир белги иккинчисига тобе бўлмаган, балки алоҳида-алоҳида ирсийланишидан далолат беради. Дидурагайлардаги олинган натижаларни хулосалаб, Мендел ирсиятнинг учинчи – белгиларнинг мустақил ҳолда ирсийланиш қонунини ихтиро этди. Бу қонуннинг мохияти организмнинг бир жуфт белгилари унинг бошқа жуфт белгиларига боғлиқ бўлмай, мустақил ҳолатда ирсийланишини билдиради. Шунга кўра иккинчи авлодда ота-она белгиларини ўзида мужассамлаштирган ўсимликлардан ташқари, бир белгини чангчи ўсимликдан, иккинчи белгини уруғчи ўсимликдан олган дурагайлар пайдо бўладилар.